Вулкан серен ачкан татар (Вулканолог Һарун Таҗиевның тууына 100 ел) (ФОТО)

Колумб Американы ачкан кебек, Һарун Таҗиев – киң халык даирәсенә вулканнарның табигатен ачкан зат. Һарун Таҗиев (1914-1998) – үз эзләнүләрен дөньяга таныткан мәшһүр галим.

Аның җитәкчелегендә һәм катнашында 1940-1992 елларда төшерелгән фильмнар циклы дөньякүләм танылу алды. Әлеге фильмнар җир турындагы фәнгә (геология, вулканология hәм тектоника) багышланган. «Иблис белән күрешү» исемле фильм телевизорлар каршына, мәсәлән, Франциянең генә түгел, ә дөньяның күп илләрендә яшәүче миллионлаган тамашачыны җыя торган булган.

Һарун Таҗиев хезмәт юлын инженер-агроном буларак башлый, аннан геолог һәм тауларны өйрәнүче инженер булып хезмәт итә. Нәтиҗәдә, кыр тик­шеренүләренең өлгесен вулканологиягә күчереп, әлеге фәндә чын яңарыш ясый. Һарун Таҗиев, кайнап торган вулкан авызында эзләнүләр алып бару – ачышка омтылган һәр вулканологның ту­рыдан-туры вазифасы, дип исәпләгән. Чөнки аңа кадәр вулканнарны билгеле бер ераклыкта гына өйрәнгәннәр.

Таҗиевның җир йөзендәге дистәләгән актив вулканнарга, шул исәптән Көньяк Африкадагы Афар тирән сөзәк чокырына (анда ике лава күлле, дөньядагы иң эре вулканнарның берсе урнашкан) экспедициясе дә мондый эзләнүләрдә махсус белгечләрнең катнашуы кирәклеген күрсәткән. Кырык ел дәверендә ул, төрле галимнәр төркеме белән эшләп, «тектоник плитәләр» теориясен нигезләгән. Вулканнарның күп кенә физик, химик элементлары, лава күлләренең даимилеге, су асты вулкан атышларының хәрәкәте һәм башка бик күп ачышлары аның табигый һәлакәтләрне кисәтү гамәленә нигез салган...

Экспедиция материалларыннан Һарун Таҗиев 48 кыска һәм тулы метражлы фильм ясаган, 34 китап, төрле фәнни мәкаләләр, монографияләр язган. Аның «Ут эчендәге кратер», «Вулканнар», «Иблис белән күрешү», «Күкерт исе», «Җир калтыраганда», «Су һәм ялкын» кебек фәнни китаплары рус теленә дә тәрҗемә ителгән.

Галимнең актив вулканнар куенында алып барган мавыктыргыч аңлатмалары тәэсирендә укучы һәм тамашачыларда җирнең ошбу бөек серле халәтендә катнашу хисе барлыкка килә. Таҗиевнең вулканнар эшчәнлеге – җирнең кыяфәтен үзгәртә торган геологик күренеш, вулкан газларының океаннар барлыкка килүдәге гадәттән тыш әһәмияте, аларның атмосферадагы, җирдәге һәм су астындагы яшәешкә тәэсире һәм эволюциясе турындагы ышанычлы фәнни мәгълүматлары бүгенге вулканологиянең нигезен тәшкил итә.

Таҗиевның һәрвакыт үз гражданлык позиция­се була. Башта ул – Бельгиядә Гитлер басып алуларына каршы хәрәкәттә яшерен эш алып баручы, шартлатучы. Соңыннан – Франсуа Миттеран хөкүмәтендә табигать һәлакәтләрен кисәтү буенча җаваплы дәүләт сәркатибе. Өстәвенә, ул әле яхшы спортчы да: альпинист, спелеолог, регби һәм футбол остасы буларак та билгеле.

Һарун Таҗиевның улы Фредерик Лавашри китабында әтисенең 1936 елда Берлинда узачак җәйге Олимпия уеннарында Бельгия университеты исеменнән катнашырга чакырылганлыгы турында яза. Ләкин ул үзенең һәм, шул исәптән, коммунистик фикерле әнисенең сәяси карашлары аркасында, бу чакырудан баш тарта. Ничек инде Гитлер иленә барасың?!

Әмма мәшһүрлек өчен актив граждан булу, зур галим, язучы, документаль кино остасы һәм талантлы спортчы булу гына да җитмидер, күрәсең. Французларның аерым хөрмәт-яра­туларын казану өчен харизмалы, сөй­кем­ле сөякле, үзенчәлекле кеше булу да зарур. Һарун Таҗиевның данын Фран­циядәге бары бер-ике галим даны белән генә чагыштырып булыр иде. Алар: танылган галим, океанолог Жак-Ив Кусто һәм фәкыйрьләр өчен «Эммаюс» фондын булдырган аббат Пьер. Бер чорда яшәгән һәм эшләгән әлеге өч шәхес күп еллар дәвамында Франциянең мәшһүр кешеләре исемлегеннән (илле кешедән торган исемлек) төшми. Аларның икесе: Жак-Ив Кусто һәм аббат Пьер – төп французлар. Ә менә Һарун Таҗиевның чыгышы татар морзалары нәселенә барып тоташа.

Һарун Таҗиев 1914 елның 11 маенда Польшада (ул вакытта Польшаның бер өлеше Рәсәй империясе составында була) туа. 1921 елда әнисе белән Бельгиягә күчеп китә. 1953 елда, Франциядә урнашып, 1971 елда француз гражданлыгына ия була.

Ташкентта яшәгән ике туганының балалары Нелли һәм Камил Таҗиевлар белән вулканолог улының дәлилләнгән мәгълүматларына караганда, Һарун Таҗиевның әтисе, Сабир Таҗиев 1884 елда Сәмәркандта туган. Кызганычка каршы, аның турында һәм туган урыны хакында Википедиядә дөрес мәгълүмат урнаштырылмаган. Шунлыктан, бу язмамда якыннары тарафыннан дәлилләнгән мәгълүматларга таяну бик мөһим, дип исәплим.

Бөек вулканологның Ташкентта яшәүче туганнары хәбәр итүенчә, Сабир Таҗиев чыгышы белән борынгы Дашкиннар нәселеннән (нәсел җебе 400 елдан артыкка сузыла). Элек морзалар үзләренә беркетелгән җирләр хисабына патша хезмәтен үтәргә тиеш булган. Шул хезмәттән качу максатыннан, Сәйфетдин һәм Шәмсетдин Дашкиннар Пенза өлкәсенең Краснослободск өязенең Дашки авылыннан Урта Азиягә күчеп килә.

Сәйфетдин Дашкинның (туган елы – 1800) Таҗетдин бин Сәйфетдин Сәйфетдинов (1828(36)-1898) исемле улы туа. Аның Газизә белән (1846-1904 елларда яшәгән, Казан губернасы Шиншар авылыннан Кәрим кызы) никахыннан уллары Сабир туа. Нәтиҗәдә, Сабир үзенә фамилия итеп әтисенең исемен ала.

Танылган вулканолог Һарун Та­җиев, Сәйфетдин Дашкинның оныгы, үзенең килеп чыгышы белән татар кенәзе нәселеннән икәнен белгән һәм бервакытта да онытмаган. Гомеренең соңгы елларында ул әтисенең туган ягын, туганнарын күрү теләге белән Үзбәкстанга да килә. Шул сәфәреннән соң, ул күп серияле «Сәмәркандка кайту» фильмын төшерә.

Сабир Таҗиевның хатыны Зенита Клуптның да әтисе ягыннан татар тамырларына ия булуы ихтимал. Беренчедән, әтисенең исеме Ильяс (бу Бельгия документларында дәлилләнгән). Һарун улының мәгълүматларына караганда, Ильясның апасы Лола, ә Зенитаның сеңлесе Асия исемле булган. Бу исемнәр – шул чордагы гадәти татар исемнәре. Зенита документларының берсендә әтисенең Польшада туганлыгы турында әйтелә. Сабир үзе дә хатынына Бибизәйнәп дип дәшә торган булган. Алтын Урда татарлары Польшада XIV гасыр ахырларында төпләнә башлаганлыгы да билгеле...

Икенчедән, әдәбиятчы Зинаида Шаховская үзенең «Набоковны эзләгәндә» дип аталган мәкаләсендә болай дип яза: «...шигырьләрне тәрҗемә итүдә Роберт Вивье һәм аның хатыныннан башка (танылган вулканолог Һарун Таҗиевның әнисе) Бельгия шагыйрьләре һәм ике рус – В. һәм мин тырыштык». Әлеге өзектән Һарун Таҗиевның әнисе икенче иргә кияүгә чыкканлыгы аңлашыла. Бу, әлбәттә, ире – табиб Сабир Таҗиевның 1914 елгы сугышта үлеменнән соң була.

Сабир үзенең яңа туган улын күрә алмагандыр, мөгаен, чөнки улы тугач та дүрт айдан соң ул һәлак була.

Вулканологның Ташкенттагы туганнары үзләренең нәселендә булган күңелсез хәл турында да хәбәр итте. Сабирның үлеме хакында газета битләреннән укып белгәннән соң, олы абыйсы Гәрәй Таҗиев (1865 елда туган) Бакуда үз-үзен атып үтерә...

Мәкаләдә китерелгән фотосурәтләр, документаль материаллар киң җә­мәгать­челеккә моңа кадәр билгеле булмаган дөреслекне ача. Төгәлрәк әйткәндә, вулканология фәненең үсешенә һәм танылуына зур өлешен керткән галим Һарун Таҗиевның килеп чыгышы татар нәселеннән икәнлеген ачыклый.

Фредерик Лавашри фикеренчә, аның әтисе вулкан бомбалары яңгыры һәм вулкан газлары атмосферасында, яшәү белән үлем чигендә бик зур ачышлар ясаган. Бүгенге көндә ЮНЕСКОның Бөтендөнья мирасы исемлегенә кергән, һәрдаим янып торган Этна вулканы – аның лабораторияләренең берсе булган. Фредерик Лавашри әтисенең фәнни мирасы әле өйрәнелеп бетмәгән һәм тагын бер кат дөньяви танылуга лаек, дип исәпли.

Ә Франциядә яшәүче татарларга бер тәҗрибә ясап карарга тәкъдим итәм. Әгәр бу илдә сезнең чыгышыгыз белән берәрсе кызыксынса, сез аларга Һарун Таҗиев белән бер милләттән икәнегезне әйтегез. Һәм сез бу исемнең биредә бик күпләргә билгеле икәнлеген ачыкларсыз. Һәрхәлдә, инде илле яше тулганнарга...

Һарун Таҗиев яшь галимнәр белән экспедиция вакытында