ВӘЛИЕВ ФАТЫЙХ

Фатыйх Вәлиев 1922 елда Буа районы Иске Тинчәле авылында туа. Әлки районы Яңа Салман авылында укыткан чакта сугышка китә. 1942 елдан 1945 елның февраленә кадәр фронтта була. Сугыштан соң туган авылында мәктәп директоры, 1947 елдан Әлки районы Чуваш Кичүе авылы мәктәбендә завуч, мәктәп директоры, укытучы булып эшли.

Киң Рәсәйнең күпчелек калаларында - салаларында күптәнге гадәти хәлдер инде бу. Милләтенең кем булуына карамастан, безнең  илдәшләрнең ир-атлары эштән соң яки яшелчә, җиләк-җимеш бакчаларында бик тырышып, тир түгеп кайткач, берәр кулай урынга җыелышып, шунда дөнья хәлләре турында гәп корырга яраталар. Шундый "кич утыру"ларның берсендә саф татарча гади, матур телле бер  агай белән таныштым. Фатыйх Вәлиев атлы бу агай чыгышы белән Буа районының Иске Тинчәле авылыннан икән.

Бу вакытта мин татарларның күренекле партия һәм дәүләт эшлеклесе, 1930 елдан башлап 1937 елның августына кадәр Татарстанның Совнарком (Халык Комиссарлары Советы) рәисе булып эшләгән Кыям Абрамов турында реаль документлар, аны якыннанрак белгән кешеләрне эзләп йөри идем. Күр әле син Ходаемның игелеген: андый кеше, хәтта Кыям ага Абрамовның туганы булган шәхес безгә якын гына йортта яшәп ята икән! Атна-ун көн үтмәгәндер, бик тә итагатьле-инсафлы, эзләнүчән җанлы бу өлкән мөгаллим миңа легендар Кыям Абрамовның балачагы, яшүсмер еллары, көрәш юллары һәм фаҗигасе турындагы истәлекләрен язып бирде.

Әңгәмәләр, барышында төшенәм: никадәр тыйнак, тарсынучан булмасын, Фатыйх агай үзе дә тормышның утларын-суларын күп кичкән көрәшче икән бит! Күңелемдә аның үзе турында язу теләге туган иде. Ә ул...

Фатыйх ага язучы түгел, әлбәттә. Әдәбиятка гашыйк бер кеше генә. Әмма язмалардагы эчкерсезлек, ихласлык, вакыйга-детальләрне җентекле белеп язу, мөгаен, бер мине генә түгел, күп укучыларны үзенә җәлеп итәр. Фатыйх Вәлиевның тормыш-көрәш юллары хәзерге яшь буыннарга да матур өлге, сабак-гыйбрәт булыр, дип ышанам мин.
Фаяз ДУНАЙ

ЯШЬЛЕК УЛ БЕР ГЕНӘ

Бизнә елгасының түбән агымында, элекке Спас шәһәрендә, ике катлы, кызыл кирпечтән төзелгән педучилищеда Татарстанның төрле төбәкләреннән килгән кызлар һәм егетләр укытучы һөнәрен үзләштерәләр. Без дә күршем Нурулла белән, Будённый районының Иске Тинчәле авылыннан килеп, шунда укыдык. Мәктәп директоры Гата Насыйров һәм егерме бишләп укытучы безгә белем генә биреп калмадылар, кешелек сыйфатларына да өйрәттеләр.

Икенче курста укыганда солдатка каралу кәгазе алдым. Миңа унҗиде яшь. Хәрби хезмәткә бару модада. Шуңа күрә сәламәтлектәге кимчелекләрне (ерактан начар күрәм) сиздермәскә уйладым. Сул колакта да гөнаһ бар иде. Чакырылган көнне хәрби комиссариатка юнәлдек. Комиссиягә дүртәр-дүртәр итеп, чиратлаштырып, шәрә килеш кертәләр икән. Тикшерү бүлмәсендә, табиблардан тыш, практика үтүче бер төркем яшь кызлар да бар. Яшермим, анадан тума килеш хатын-кыз алдында басып тору сәер тоелды. Башкаларны белмим, әмма мин җир тишегенә кереп китәргә әзер идем. Баллы Күлдәнме, Сәлманнанмы, бер таза гына гәүдәле егет, җилкәләрен уйнатты да, куллары, чүпрәк шикелле, асылынып калдылар. Табиблар "фокусчыга" карап аптырап тордылар. Теге егет тагын төрле хәрәкәтләр ясап, кулларын үз урынына утыртты. Аның анкетасына нәрсә язганнардыр, белмим. Чират миңа җитте. Сәламәтлегемдәге кимчелекләрне кәгазьгә теркәп куйдылар...

Педучилищены тәмамлагач, чыгарылыш кичәсеннән кайтып барышлый, стадиондагы волейбол ярышын карап чыгарга уйладым, Ватан сугышы башлануын шунда хәбәр иттеләр. Кичә генә дуслар белән саубуллашу мәҗлесенә җыелган идек. Бер гаилә кебек яшәдек, инде аерылышырга, бәлки гомерлеккә хушлашыргадыр да. Сөйгәнем Гөлсемне дә калдырып китәргә туры килә. Ул уйны башка кертәсем килми. Әле кичә генә танышкан кебек идек, вакыт сиздерми үтә икән. Мәҗлестә бик яхшы сыйландык. Күңел ачып арыгач, мәктәп бакчасына чыгып, аерылышу хисләрен уртаклаштык. Сөйләшеп сүзләр бетмәде...

Стадиондагы халык гөж килеп таралыша башлады. Уен тәмамлангандырмы, белмим. Торакка кайтып әйберләремне аннан-моннан җыештырып куйдым. Иртәгесен өч көннән дә артык юлга чыкмаска әмер барлыгын әйттеләр. Миңа нишләргә? Укыган җирдә озатуларын көтеп торып булмый. Туган җирдә учетта тормыйм.

Эшкә Әлки районына юллама бар, мин анда яңа кеше булачакмын. Военкоматтагы яшь офицер:

— Военком Казанда, әмерне сиңа әйттем, — дип, үз юлына ашыкты. Туган якка берничә көнгә кайтып, Әлки РайОНОсына хат язып карарга дигән фикергә килдем. Җавап озак көттермәде. Яңа Салман мәктәбендә тарих, биология укытырга мөмкин, дигәннәр.

...Туган авылым, яшел бишегем, хыялый сукмакларым мине үги итеп кабул иттеләр шикелле. Сәбәбе дүрт ел чит җирләрдә, Тулада, Спаста яшәвем булгандыр. Өстәвенә, сугышның халкыма зур афәт китерүедер. Авылда һәрберсе уфтана, якты дөнья күренми, диләр. Бары да үз кайгысы белән мәшгуль. Янымда сөйгән кызым Гөлсемнең булмавы да үзен сиздерә. Ил хәрби хәлдә, минем карамакта өч кенә көн бар. Вакыт тиз үтә. Белгечлегем буенча эшләвемне туганнар бик теләгәннәр иде. Үзем дә күп планнар корган идем. Бөтен ниятләремнең асты-өскә килде. Иң аянычы шул. Кем белән генә очрашма: "Сугыш кайчан бетәр?" — дигән сорау кабатлана. Аңа төгәл җавапны кем әйтә ала иде соң? Миндә дә авылдашларымны тынычландырырдай җылы сүз юк. Урамда моңлы гармун тавышы ишетелде. Әни: "Соңгы вакытта яшьләр урамга гармун белән еш чыга башладылар", — диде. Мин дә урамга ашыктым. Исәнлек-саулыкны белештек тә, җырга кушылып, юлны дәвам иттек. Яшьләр төркеме ишәя барды. Нигәдер, туктап тәмәке тартуны да оныттылар. Саф һава, төн караңгы, берсенең йөзен икенчесе күрми, һәрберсе көчле тавыш белән җырга кушыла. Төн уртасы җитте. Әнинең кайгылы йөзе искә төште дә, аны рәнҗетүдән шикләнеп, дуслар белән саубуллашып, кайтып киттем. Соң булуга карамастан, әни йокламаган, юлга нәрсәдер пешереп маташа. Китү минутлары да якынлашты. Сызылып таң атып килә. Мине Вахит бабай Тәтешкә кадәр озатырга ризалашкан иде. Кереп белешсәм: "Ярты сәгатьтән юлга чыгабыз", — ди. Аерылышу уңайрак булсын өчен, өйдә генә саубуллашып, озата бармауларын үтендем. Туган җирне калдырып, 1941 елның августында Тәтешкә юл тоттык. Энем Нәгыйм, сөйләшүне бозып, алдан ук авыл башына чыгып баскан икән. Аның моңаеп, берүзе кул изәп басып калулары әле дә хәтеремдә.

Ниһаять, кырык биш чакрым ара артта калды. Пристаньда Чертикка билетны кыенлык белән генә алдык.

Чертикка бик иртә килеп төшкән идек, юлаучылар көтүче бабай Куйбышевка кадәр чемоданнарны куеп кайтырга ризалашты. Өч чакрым ара сизелмәде дә, шәһәргә килеп җңткәч, райсоюз тирәсенә ашыктым. Янбахтага кайтучы машина бар икән. Юлаучыларны товарлар янына утыртырга ярамаса да, машина хуҗасы йомшак күңелле икән, алып кайтырга ризалашты. Авыл кибете төбенә кайтып туктадык. Шофер белән исәп-хисап ясап кибеткә керсәм, Гөлсемнең абыйсының элекке хатыны Әминә апа сатучы икән. Шуны белдем: энесе Нургата югары вольтлы электр чыбыгы белән эш иткәндә, саксызлык күрсәтеп, фаҗигале үлемгә очраган. Әнисе дә шушы кайгыдан үлгән. Әминә апаның кайгысын уртаклашып, үз юлыма ашыктым. Ягулык ташучы ике атлы очрап (алар Түбән Әлкидән икән), Салманга юл тоттым. Юлда кайтканда бераз шаяртып алырга уйладым...

— Син Вафина Галиянең әтисе, әйеме. Гөлсемнәр каршысында яшисең бугай, — дигәч, "Син мине кайдан беләсең?" — дип гаҗәпләнде юлдашым. Әңгәмә корып җибәрдек. Әлбәттә, мине күбрәк Гөлсем кызыксындырды. Сөйләшеп юл кыскарды. Салманга килеп тә җиткәнбез. Рус Салманын күзәтәм: иңкүлеккә тәртипсез сибелгән өйләр. Материалга кытлык күренеп тора — каралты-куралар начар. Үрне менгәч Яңа Салман пәйда булды. Монысының урамнары тигезрәк, йорт-җирләре дә җыйнаграк күренә. Әмма колхозның ярлылыгы, халыкның җитешсезлек белән яшәве күзгә бәрелеп тора.

Авыл халкы бик гади, ярдәмчел икән, мине көтеп алган кунактай каршылады. Төн кунарга бер әби белән бабайда урын таптылар. Алар гаҗәеп шәфкатьле җаннар иде. Иртәгесен мәктәп белән таныштым. ТБУМның бинасы искергән, нигезләренә черекләр коелган. Алты почмаклы өйгә янкорма кушылган. Башлангыч сыйныфлар мәчет бинасында укыйлар икән. Коллектив унөч-унбиш кешедән тора. Директор — кырык биш яшенә кадәр өйләнмичә йөргән "айгыр" кушаматлы Садыйков Камил. Мәктәпкә күрше генә йортка урнаштырдылар. Өйдә дүрт балалы, пенсия яшендәге ханым һәм җитмеш яшьләрдәге бер әби. Хуҗаны шушы арада гына сугышка озатканнар. Мәктәп утын бирер дип, мине өйдәш итәргә булганнар икән. Өйнең аскы өлешендә хуҗалар яши, ә мин югарыда. Озак та үтмәде, хуҗаның "кара" кәгазе килде. Гаиләдә елаш. Әби кечкенә оныгына төртеп күрсәтеп:

— Күзе югалган, — диде.

Соңыннан ачыкланганча, күзе пыяла икән, төшеп ватылган. Бала укырга йөрми башлады, соңыннан гына күзен яулык белән бәйләп йөрергә килеште.

Колхоз ике авылдан тора. Эшкә яраклы ирләр китеп беткән диярлек. Хуҗалык эшен хатын-кызлар һәм мәктәп балалары алып бара. Кичен яшьләрнең ял итү урыны — 4x5 метрлы бина кисәге, ул да ягылмый. Чирек ахырында һәр сыйныфта өч-дүрт бала гына кала. Мин Түбән Салман балаларының мәктәпкә йөреше өчен җаваплы. Атнага ике тапкыр авылны урап чыгам, укучылар җыям. Үткән елны дүртенче сыйныфны тәмамлаган унике яшьлек Ислам Минһаҗев — колхоз бригадиры. Ул ияргә менеп утыргач, туп кебек кенә күренә. Шулай да, аның нарядларын сүзсез үтиләр. Ачулары чыкса, кушаматы белән: "Әнә, бүре баласы килә", — диләр. Малай тырыш. Минем янга гармунда уйнарга өйрәнергә йөри. (Сугышка киткәндә тальянканы аңа биреп калдырдым.) Бер көнне авыл яшьләрен МТС бинасына җыйдылар. Башлангыч хәрби белем бирү планлаштырылган икән. Аларны өйрәтү өчен хәрби комиссариаттан бер кеше мине һәм МТСтан берәүне билгеләгәч, без һәр көнне күнегүләр үткәрдек...

...Авылга эвакуацияләнгән кешеләр кайта башлады. Аларны авыл халкы туганнарча җылы каршылады. Барысы да диярлек күп акчалы, шуңа товарларның бәяләре сикереп күтәрелде. Аякка киез итек алмакчы идем, 700 сум тора икән. Ул акчаны җыю өчен, өч ай ашамыйча торырга кирәк. Мин инде үзем теләп фронтка китү турында уйлый башладым. Гөлсемнең язган хатларын карап утырам. Менә ул вакытта миңа язган бер хатыннан өзек...

"Исәнме, Фатыйх!
Мин сиңа йөрәгемнән кайнап чыккан сагынычлы сәламнәремне җибәреп калам. Зәйнәптән күп сәлам. Фатыйх, мин синең 20 сентябрьдә язган хатыңны ун көннән соң алдым. Эчтәлеге белән таныштым. Өйдән утыз чакрым арадан хат ун көн килгән! Гомумән, хатлар озак йөри. Шуңа күрә язасы да килми. Мин беренче хатымны алырсың дип уйламаган идем. Матакка Озеровага хат язган идем, конференциядә очрашсагыз, әйткәндер. Үземнең хәлләргә килгәндә, укытам. Квартирга бер әби белән бабайга урнаштым. Алар бик ачыклар, яхшы кешеләр. Балалар монда тәртипле. Ашау ягы сездәгечә, сельподан унике килограмм продукт бирәләр. Авыл кечкенә, колхоз чагыштырмача бай. Игеннәр җыелып бетте, тары, көнбагыш, мәк җыясы бар әле. Колхозчыларга эш көненә биш йөз грамм ашлык бирәләр. Яшелчә монда мул. Менә сугыш бөтен нәрсәне чуалтты. Халыкны көн дә алып торалар. Инде минем дә ике җизнине, абыйны алдылар. Фәһимне дә алдылармы? Сиңа кайчан Куйбышевка барырга? Китмәсәң ярар иде, дип теләп торам. Адресыңны белмичә тордым, бу арада биш хат язган булыр идем инде. Нигә соң август киңәшмәсендә Маруся белән сөйләшмәдегез? Әллә вакыт табылмадымы? Конференциядә башкалар да күп була шул. Алексеевскида без Зәйнәп белән өч көн буена бергә утырдык, сөйләшеп рәхәтләндек. Ну, Фатыйх, бергә укыган еллар онытылмый. Мин Әлки районына кайтканчы үлмәсәм ярар иде... бик тә сагынам. Их, өзелә үзәк, яна йөрәк. Әллә кемне сагына, һәм юксына. Дөресен әйткәндә, таныш булмаган районда үзең генә тор, имеш. Куйбышевта укыганда күңелле генә булган икән. Монда кызлар кич утыралар, бер-ике яры кергән идем, һаман йөрәк кенә әрнеп утырасың. Гармун уйнасалар инде, тагын да бетте... Практика вакытында "Хафизәләм" пьесасын өйрәнү вакытлары, су буйлары — берсе артыннан икенчесе күз алдыннан томан булып кына үтәләр. Их, бергә булган вакытлар төштә күргән кебек кенә алар. Белмим инде, тагын ул вакытлар булырмы, юкмы? Син китмәсәң, мин каникулга кайтсам гына очраша алабыз. Мин үзем турында яздым. Синең хәлне беләсе килә. Сездә укулар башланмаган икән. Бездә өченче сыйныфларның укуын 15 октябрьдән башларга диләр. Аңа кадәр алар кырда булышып йөриләр. Сез һаман эштә икән. Мин дә өч көн көлтә бәйләргә чыктым. Ике көн балалар белән борчак алырга бардык. Гармун алдым дигәнсең, аны уйнаганны кайчан күрермен икән? Минем доплатной хат язганым юк. Кайсыдыр "түләп алсын әле", дип шаярткан. Их, Вәлиев, уйлыйсыңмы, әллә юкмы? Бергә булганнарны?.. Минем исемнән чыкмый. Бергә җыеласы иде, туйганчы сөйләшәсе иде. Юк инде, булмас ахры, еллары шомлы. Карточкаларга карыйм да, башларым әйләнеп китә. Их, сагынам мин, сагынам... Хатымны тәмам итәм. Бар уем шул: синнән хатлар көтеп каламын. Кулларыңны кысып, Гөлсем. Өзелеп хатлар көтәм".

Салман мәктәбендә үзара аралашу өчен ир-ат укытучылар бар. Мансур Шакиров, директорыбыз Калашников та әле фронтка китмәгән. Мәктәпнең утыны беткәч, бер иске өйне сүтеп, мәктәп янына өеп куйдык.

Май бәйрәмен каршыларга да күп калмады. Ләкин күңелләр бәйрәмчә түгел. Ниһаять, 1942 елның май башында миңа повестка китерделәр. Тагын җиде егет чакырылган. Дөресен әйткәндә, башта "әтәчләнеп" йөрсәм дә, китәргә булгач, туганнарым янымда булмаганга, моңсулык тоя башладым. Киткәннәрдән еш кына "кара" кәгазьләр килеп торуы да җанда .шик тудыра. Колхоздан сигез килограмм он бирделәр. Аны бер куллы Хәбибулла абзый үзенең карчыгына алып китте. Кичен берничә ипи, чәкчәкләрне китереп тә җиткерде.

Урамга чыгып, авылның җәйге кичен күзәтәм. Тирә-якта тынлык, урамның икенче башыннан җыр белән гармун тавышы ишетелде. Иртәгә китүчеләр моңланадыр, дим. Гармунчы Казанда хәрби заводта эшләүче егет икән, авылга ялга кайткан. Дуслар белән урамда йөри торгач, әтәчләр кычкыруын сизми дә калганбыз. Йокларга вакыт та калмады. Өйгә кайтып кына җиттем, бер иптәш чакырырга килгән. Капка төбендә җиккән ат тора, бер төркем китүчеләр, озатучылар. Мәктәпкә җәяү генә барып, директор Камил абый һәм дәрескә килгән укытучылар белән хушлаштым. — Сау бул, укытучылык эшен башлап, канатланып һәм шатланып аяк баскан, беренче дәрес биргән мәктәбем! Сау булыгыз, дусларым! — дип, арбага менеп утырдым. Ат кузгалды, безнең арттан озатучылар атлый. Иптәшләрнең якыннары, туганнары, сөйгән ярлары озата бара, ә минем бөтенләй башкача. Еларга керештеләр, кысып-кысып кочаклаштылар...

Иптәшләр арбага тезелешеп утырганнар. Кайсы сөйләшә, кайсы җырлап бара. Мин сузылып яттым да зәңгәр күккә төбәлдем. Аннан карашымны кырларга күчердем. Уҗымнар яшәрә, күгәрчен түшен хәтерләтә башлаган. Шушындый гүзәл табигатьне калдыр да "тәмуг"ка барып кер инде! Безне озатып баручы тургайлар күңелне бигрәк тә нечкәртте. Сузып-сузып гармун уйнарга керештем. Шуны гына көтеп торганнар диярсең, арбадагылар көйне дәррәү күтәреп алдылар. Карга авылына килеп җиткәч, сабакташым Әдип Садриевка сугылдым. Аны фронтка җибәрәселәре билгесез икән. Исәнлек теләп аерылыштык. Ромадан авылына җиткәндә, барыбызның да карыннары ачыккан иде инде. Капчыкларны капшарга керештек. Мин дә чәкчәкләрне чыгардым. Коры Көрнәле авылына кергәндә, көтү кайткан, халык өйләрдә иде. Авыл Советы безне, ике төркемгә бүлеп, квартирларга урнаштырды. Мин Гөлсем укыткан Октябрь поселогына чылтыратып карадым. Кызганычка каршы, ул май бәйрәменә Әлкигә кайтып киткән икән. "Җәяүлегә җил каршы" диюләре шул буладыр инде. Бер көн пароход көттерделәр: йөз илле кеше җыеласы икән. "Джанбул" исемле пароходка утырып, Ижевск шәһәренә юл тоттык. Барыбыз да су өстен күзәтергә керештек, һәрберсе уйга чумган. Белсәң иде ни уйлаганнарын. Кинәт пароход гудогы яңгырады, ул төшәргә әзерләнү сигналы икән. Капчыкларны алып, Вятка елгасының биек яр буена чыгып тезелдек. Исемлек белән барлагач: "Ижевск моннан илле километр. Җәяү барабыз, артык әйберләрне биредә калдырырга!" — диделәр. Ашамлыкка кытлык чак, запасны артыграк алучылар иптәшләре белән бүлештеләр. Караңгы төшкәч, бер удмурт авылына туктадык. Биредә квартирга кертү гадәте юк икән. Авыл Советын да тыңламыйлар, ишекләрен дә ачмыйлар. Кем кая мунча таба, шунда юнәлделәр.

Иртән тагын юлга. Ниһаять, кичкә таба Ижевск шәһәренә килеп егылдык. Татарлар яшәгән тарафка юнәлдек. Квартирларга үзләре теләп урнаштырдылар. Ашаттылар, эчерттеләр. Иртән Ижевск хәрби лагерена урнаштык. Ашау бик начар иде. Гел борчак ашы, шулпасында бәрәңге кабыклары күренсә дә риза булыр идең. Халык хәлсезләнеп, стенага тотынып санчастька бара. Тизрәк фронтка озатуны сорыйлар. Тәмәке тартмагач, миңа җиңелрәк: көнлек тәмәкемне ашханәдә кизү торучыларга бирәм. Алар мине ашата. Бала чакта башмак башы ясауның да файдасы тиде. Чабата үрә белүчеләргә кушылдым. Кайтарылган юкәдән бал исе килә. Саф һавада наратлык төбендә мәш киләбез, һөнәрнең артыгы юк шул.

Суслонгерда яманрак булган икән. һәр ике лагерьның зары югарыга барып җиткән. Мәскәүдән Ворошилов килеп тикшергән, солдатлар паегын ашап симерүче күселәрнең барын да фронтка, штрафнойга озатканнар, диделәр. Мине кыскартылган программа белән укытыла торган икенче Ленинград хәрби училищесына озаттылар. Ул Глазов шәһәренә күченгән иде. Дәвамы