ТАКТАШ ҺАДИ

(1901-1931)

Татар совет әдәбиятының классик язучысы Һади Такташ (Мөхәммәтһади Хәйрулла улы Такташев) 1901 елның 1 январенда элекке Тамбов губернасы Спас өязе (хәзерге Мордва АССРның Торбеево районы) Сыркыды авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. Кечкенәдән үк әдәбият укырга, җырлар, такмаклар чыгарырга һәвәс булып үсә. Башта ул үз авылларындагы мәктәптә укый, аннары аны заманына күрә укыту процессы яңачарак корылган, Сыркыдыдан утыз чакрым ераклыктагы Пешлә мәдрәсәсенә бирәләр. Шунда Һади 1911 елдан 1913 елның ахырына кадәр укый.

Беренче империалистик сугыш башланып, алты балалы зур гаиләнең матди хәле бермә-бер кыенлашкач, Хәйрулла абзый үзенең улларын читкә эшкә җибәрергә карар кыла. Шул җөмләдән унөч яшьлек Һадины да, үзләренә кардәш тиешле бер сәүдәгәргә ияртеп, Бохара шәһәренә озата. Һади әүвәл әлеге сәүдәгәрнең өендә хезмәтче малай хәлендә яши, аннары шәһәр байларыннан берсенең мануфактура кибетендә приказчик өйрәнчеге булып эшли. Хезмәттән буш вакытларында шәһәр яшьләренең төрле мәдәни эшләренә, һәвәскәрләр оештырган спектакль, концертларга актив катнаша һәм, бала чактан ук башланган әдәби иҗат тәҗрибәләрен дәвам иттереп, «Газраилләр», «Караңгы төннәрдә», «Төркстан сахраларында» исемле шигырьләрен яза. Болардан «Төркстан сахраларында» дигәне Ташкентта нәшер ителә торган «Олугъ Төркстан» газетасының 1918 ел 21 январь санында басылып та чыга. Бу — һ. Такташның матбугатта дөнья күргән беренче шигыре.

1918 елның көзендә һ. Такташ туган авылы Сыркыдыга кайта. Ләкин әдәби иҗат белән чиксез кызыксынган, үзлегеннән укып, белем дәрәҗәсен күтәрергә омтылган шагыйрь егет, авылда ел ярым чамасы китапханә мөдире һәм башлангыч мәктәп укытучысы булып эшләгәннән соң, яңадан урыныннан кузгала: 1919 елның көзендә Оренбургка китә. Монда ул Оренбург губкомы органы «Юксыллар сүзе» газетасында җаваплы секретарь булып эшли, политик курсларда укый, шәһәрнең мәдәни тормышында кайнап, Щ. Камал, А. Таһиров кебек күренекле язучылар белән таныша, үзе хезмәт иткән газета битләрендә көндәлек вакыйгаларга багышланган хәбәрләрен һәм шигырьләрен («Караңгы төннәрдә», «Ачлык патша», «Антым», «Айның нурлары арасында» һ. б.) бастыра.

1920 елда иген уңмау сәбәпле Идел-Җаек буйларында яшәү шартлары кыенлашкач, һ. Такташ, дусларының тәкъдиме белән, 1921 елның язында Ташкент шәһәренә күчә һәм «Белем йорты» исемле журнал редакциясендә жаваплы секретарь булып эшли башлый. Бер үк вакытта ул Төркстан эшче-диһкан коммунистлар университетында тел-әдәбият укыта.

Ташкент чоры (1921—1922) Такташ иҗат эшчәнлегенең тагы да активлашуы, шагыйрь буларак, иҗат йөзенең үзенчәлекле форма ала баруы белән характерлы. Ташкентта ул үзенең беренче дәвер әдәби эшчәнлегендә күренекле урын тоткан романтик әсәрләрен — эчтәлеге белән нигездә мифологик легендаларга нигезләнгән һәм мифологик, символик образлар аша кеше шәхесенең рухи хөрлеген данлаган, аны буып торган явыз көчләргә, дини хорафатларга, социаль гаделсезлеккә каршы ярсулы көрәш, гыйсъянчылык идеясен алга сөргән бер төркем шигырьләрен («Онытылган ант», «Күләгәләр», «Нәләт», «Таң кызы», «Урман кызы») һәм атаклы «Җир уллары трагедиясе»н иҗат итә.

1922 елның җәендә берничә ай Мәскәүдә яшәгәннән соң, һ. Такташ шул елның көзендә Казанга килә һәм гомеренең соңгы көннәренә кадәр шунда төпләнеп кала. 1923 елда аның «Җир уллары трагедиясе» һәм башка шигырьләр» исеме белән беренче җыентыгы басылып чыга. «Җир уллары трагедиясе» шул ук елда сәхнәгә дә менә. Спектакльнең премьерасында Идея ролен Такташ үзе башкара.

Казанга килгәч, Такташ берникадәр вакыт татар театрында суфлер булып эшли, аннары «Чаян» (1923—1924), «Октябрь яшьләре» (1925), «Авыл яшьләре (1926) журналларында һәм 1926 елның октябреннән 1929 елның мартына кадәр «Азат хатын» журналы редакциясендә җаваплы секретарь вазифаларын башкара. 1929 елда ул яңадан «Чаян» журналы редакциясенә кайта һәм гомеренең ахырына кадәр шунда эшли.

Казанда 1922—1923 елларда язылган әсәрләрендә («Бакчачылар», «Мәңгелек әкият», «Урамда», «Гыйсъян», «Янар таулар», «Пасха чаңнары» һ. б.) поэтик фикерләүдәге элекке романтик гыйсъянчылык мотивлары әле дәвам итсә дә, 1923 ел ахырларыннан башлап, һ. Такташ иҗатында һәм язу стилендә тормышны реалистик сурәтләү тенденциясе көчәйгәннән-көчәя барып, шагыйрьне яңа иҗади ачышларга китерә. В. И. Ленинның вакытсыз үлеме тәэсирендә туып, тирән кичереш һәм фәлсәфи уйланулар рухында язылган «Гасырлар һәм минутлар» (1924) поэмасы, «Давылдан соң», «Сагыну җырлары», «Такташ шигырьләре» исемле җыентыкларында урнаштырылган лирик-публицистик шигырьләр һәм, ниһаять, яшьлеккә, мәхәббәткә, тормышның матурлыгына гимн булып яңгыраган «Мәхәббәт тәүбәсе» (1927), «Алсу» (1929), «Мокамай» (1929) кебек лирик поэмалар Такташны егерменче еллар татар поэзиясенең алдынгы сафына чыгарып бастыра. Әдипнең популярлыгы искиткеч тиз үсә, ул халыкның уй-хисләрен, хыял-омтылышларын илһамланып җырлаучы трибун-шагыйрь булып таныла.

1930—1931 еллар дәвамында һ. Такташ «Киләчәккә хатлар» исемле шигъри әсәре өстендә эшли. Ун хат итеп уйланылган һәм авторның чор турында, аның катлаулы иҗтимагый һәм әхлакый проблемалары, буыннар язмышы турында фәлсәфи фикерләрен гәүдәләндерергә тиешле бу киң колачлы лиро-эпик әсәр, кызганычка каршы, тәмамланмый кала: шагыйрь хатларның өчесен генә язып бетерә. Әмма шул язылган өлешләре белән генә дә, «Киләчәккә хатлар» поэмасы шагыйрь иҗатында гына түгел, бөтен татар поэзиясендә яңа чорның, социалистик чынбарлыкның лирик эпосын тудыру, дагы иң уңышлы тәҗрибәләрнең берсе булып санала.

һ. Такташ — барыннан да элек шагыйрь буларак танылган әдип. Ләкин аның бай мирасында башка жанр әсәрләре дә зур урын били. Ул — «Күмелгән кораллар» (1927), «Югалган матурлык» (1928) һәм «Камил» (1930) исемле драма әсәрләре авторы. Үз вакытында бу драмалар татар сәхнәсенә куелалар һәм уңыш казаналар.

Газета-журнал редакцияләрендә озак эшләү әдипнең журналистлык талантын да ачып җибәрә. Заманның күп төрле актуаль темаларына багыщ, лап, ул дистәләрчә публицистик мәкалә, очерк һәм фельетоннар язып бастыра. Хикәя жанрында, әдәби тәнкыйть өлкәсендә дә көчен сынап карый. 1980— 1983 еллар арасында Татарстан китап нәшрияты әдипнең барлык жанр әсәрләрен үз эченә алган өч томлык җыелмасын бастырып чыгарды.

һ. Такташ иҗаты — сугышка кадәрге чор татар совет поэзиясенең иң югары ноктасы. Әдип бөек революция һәм социализм төзү елларының кырыс романтикасын, шул чор кешеләренең рухи матурлыгын сәнгатьчә гәүдәләндергән төрле жанрдагы әсәрләре белән татар әдәбияты тарихында яңа сәхифә ачты, яңа принципларга таянган социалистик реализм әдәбиятының нигез ташларын салуда үзеннән зур өлеш кертте. Аның рухы, аһәңе беләв халыкчан поэзиясе, үзенә бер шигъри мәктәп тәшкил итеп, бик күп шагыйрьләрнең үсүенә, формалашуына зур уңай йогынты ясады һәм хәзер дә үзенең тәэсирен югалтмый саклап килә. Такташ традицияләрен өйрәнү, аның поэтика өлкәсендәге уңышлы тәҗрибәләрен иҗади үзләштерү бүген дә дәвам итә.

һ. Такташ 1931 елның 8 декабрендә Казанда вафат булды. Аның гәүдәсе Казанның М. Горький исемедәге Үзәк культура паркы территориясенә урнашкан Туганнар каберлегендә җирләнде.

БИБЛИОГРАФИЯ

Һади Такташ әсәрләре: Тулы җыелма. 1 том/[Г. Гали кереш сүзе белән].—Казан: Татиздат, 1931,—355 б., портр. 3000.
Әсәрләр.— Казан: Татгосиздат, 1940.—307 б.— (Мәкт. сериясе). 9070.
Әсәрләр.—Казан: Татгосиздат, 1942.—367 б., портр. 3070.
Әсәрләр: 1 том.—Казан: Татгосиздат, 1950.—343 б. (СССР Фәннәр академиясе Казан филиалы. Тел, әдәбият һәм тарих институты). 6065.
Әсәрләр. Өч томда.— Казан: Таткитнәшр., 1980—1983. Т. 1. Шигырьләр һәм поэмалар. [Н. Г. Юзиев кереш сүзе]. 1980. 528 б., портр. 15 000. Т. 2. Драматургия һәм проза. 1981. 480 б., портр. 15 000. Т. 3. Әдәбият-сәнгать тәнкыйте, публицистика, биографик материаллар, хатлар. 1983. 480 б., портр. 15 000.
Сайланма әсәрләр: Шигырьләр. [X. Хәйри кереш сүзе белән].— Казан: Татгосиздат, 1947.—208 б., портр. 10 000.
Сайланма әсәрләр.—Казан: Татгосиздат, 1952.—319 б., портр. 20 037.
Сайланма әсәрләр. [Төз., ред. һәм кереш сүз авт. Г. Минский].— Казан: Таткитнәшр., 1961.—319 б., портр. 13 000.
Сайланма әсәрләр: Шигырьләр һәм поэмалар [Төз. һәм ред. Т. М. Нурмөхәммәтов].— Казан: Таткитнәшр., 1963.—239 б. 45 000.
Алтын сарайларда: Шигырь.— Казан: Татар, матбугат-нәшр. комбинаты, 1923.—1 б. листовка формасында. 1000.
Җир уллары трагедиясе: 6 күренештә. Адәм, Хаувалар тормышыннан.—Казан: Корылтай, 1923.—102 б. 2000.
Давылдан соң: Поэмалар һәм шигырьләр.— Казан: Татар, матбугат-нәшр. комбинаты, 1925.—80 б.— (Татар әдәбияты к-ханәсе, № 30) 3000.
Кояш көлми дә, елмаймый да: [Хикәя һәм шигырьләр].—Казан: Гажур, 1926—36 б. 3000.
Караборынның дусты: Балалар хикәясе.— М.: СССР халыкларының үзәк нәшр 1927.—27 б. 3000.
Шул ук.—Казан: Татгосиздат, 1933.—32 б. 7100.
Шул ук: [Хикәя].—Казан: Татгосиздат, 1937.—28 б. 10 000.
Шул ук: Хикәя һәм шигырьләр.— Казан: Татгосиздат, 1944.— 28 б. 10185
Шул ук.— Казан: Татгосиздат, 1947.—35 б. 5000.
Шул ук.—Казан: Таткнигоиздат, 1956.—22 б. 8 000.
Шул ук. [Худож. С. Насыйрова].— Казан: Таткитнәшр., 1974.— 20 б., рәс. 15 000.
Такташ шигырьләре.— Казан: Татар, дәүләт нәшр., 1927.—38 б. 3000.
Күмелгән кораллар: Драма 5 пәрдәдә.— Казан: Татар, дәүләт нәшр., 1928.—66 б. 3000.
Сагыну җырлары: Шигырьләр, поэмалар.—Казан, 1928.—40 б. 5000.
Тәүфыйклы песи: Шигырьләр. [Покровский рәс. белән].— Казан: Татгосиздат, 1928.— 16 б. 4000.
Шул ук.—Казан: Таткитнәшр., 1960.—8 б. 30 000.
Шул ук.— Казан: Таткитнәшр., 1972.—8 б., ил. 23 000.
Шул ук.— Казан: Таткитнәшр., 1982.—9 б., ил. 34 000.
Мәхәббәт тәүбәсе һәм башка шигырьләр.— М.: СССР халыкларының үзәк нәшр., 1929.—47 б. 5000.
Мәхәббәт тәүбәсе.—Казан, 1927.—24 б. 1500.
Һади Такташ шигырьләре.— Казан: Татиздат, 1929.—32 б. 3000.
Такташ шигырьләре.— Казан: Татиздат, 1931.—16 б.— (Матур әдәбияттан масса к-ханәсе. № 2). 10 000,
Киләчәккә хатлар: Шигырьләр. [Г Гали кереш сүзе].—Казан: Татиздат, 1932.—56 б., портр. 8000.
Шул ук.—Казан: Татгосиздат, 1951.—24 б.— (Мәкт. к-ханәсе). 5065.
Шул ук.— Казан: Таткнигоиздат, 1954.— 20 б.— (Масса к-ханәсе). 6000.
Һади Такташ шигырьләре.— Казан: Татгосиздат, 1933.—87 б., портр. 5 100.
Шигырьләр. [Г. Галиев кереш сүзе].— Казан: Татгосиздат, 1935.—2546.— (Мәкт. к-ханәсе). 10000.
Һади Такташ шигырьләре. [Г. Галиевның кереш сүзе белән].— Казан: Татгосиздат, 1936.— 180 б., портр. 20 000.
Шигырьләр.—Казан: Татгосиздат, 1937.—59 б. 10 000.
Такташ шигырьләре.—Казан: Татгосиздат, 1938.—116 б.—(Мәкт. сериясе). 9000.
Яшьләргә: Җыентык.— Казан: Татгосиздат, 1950.— 91 б. (Мәкт. к-ханәсе). 5065.
Бүгенге матурлык: Сайланма әсәрләр. Олы яшьтәге балалар өчен.— Казан: Татгосиздат, 1952.—115 б. 7037.
Ләйлә: Шигырьләр һәм хикәяләр.— Казан: Татгосиздат, 1953.— 35 б.— (Мәкт. к-ханәсе). 10 000.
Пьесалар, хикәяләр, мәкаләләр.— Казан: Таткнигоиздат, 1953.— 283 б., портр. Ю 000.
Шигырьләр, поэмалар. [Төз.; Н. Юзиев].—Казан: Таткитнәшр., 1976.— 384 б. 9 000.
Гасырлар һәм минутлар: Поэма. [Сувенир өчен].— Казан: Таткитнәшр., 1977.— 128 б. Текст татар һәм рус телендә. Русчага Н. Беляев тәрҗ. 10 000.
Избранные стихи/Пер. с татар. А. Миних.— М.: Гослитиздат, 1937.—92 с. 3000.
Избранные стихи и поэмы. (1916—1931)/Пер. с татар. А. Миних.—Казань: Татгосиздат, 1937.— (школ. серия). 80 с. 6000.
Стихи/Пер. с татар. Л. Мартынова. Вступит статья X. Хайри.—М.: Сов. писатель, 1948.— 84 с. 7000.
Стихотворения/Пер. с татар. Л. Мартынова.—Казань: Татгосиздат, 1948.—. 44 с.— (Б-чка татар. сов. лит. 1917—1948). 10 000. Стихотворения и поэмы/Пер. с татар. Л. Мартынова.—М.: Сов. писатель, 1955.—215 с. 10 000.
Друг Черномордого: Рассказ/Пер. с татар. X. Абдуллина.— Казань: Тат-книгоиздат, 1957.—23 с. 15 000.
Друг Черноносого: Повесть. (Для младш. возраста)/Пер. В. Осеевой.-— М.: Детгиз, 1958.—31 с., ил. 115 000.
Письма в грядущее: Стихотворения и поэмы/Пер. с татар. Л. Мартынова. [Вступ. статья Н. Юзиева}.— Казань: Таткнигоиздат, 1971.—207 с. 7000.— (Б-ка татар, поэзии).
Умница: Пьеса-сказка/Пер. В. Коркина.-—Казань: Таткнигоиздат, 1972.— 8 с., ил. 250 000.
Друг Черномордого/Пер. Я. Мустафина. Рис. С. Насыровой.— Казань: Таткнигоиздат, 1974.—20 с. 200 000.
Друг Черноносого: Рассказ/Пер. с рус. Жалцанбалсан. —Улан-Батор, 1959.—35 с.— На монгол, яз.
Стихи и поэмы/Пер. Г. Байбурина.— Уфа: Башкнигоиздат, 1962.— 147 с.? портр. 4 000.— На башкир. яз.
Друг Черноносого: Повесть/Пер. с рус. В. Мындыкану. Ил. И. Урманчи-ев.— Кишинев: Картя молдовеняскэ, 1963.—27 с., ил. 3500.— На молдав. яз.

АНЫҢ ТУРЫНДА

Миңзифа ТАҖЕТДИНОВА. КОРЪӘННЕҢ ТАКТАШКА ТӘЭСИРЕ
Азат ЗЫЯТДИНОВ. ТАКТАШ ИЛЕНӘ ИКЕ СӘЯХӘТ
Фәүзия Бәйрәмова. Үтерелгән пәйгамбәр Һади Такташ турында истәлекләр/Төз, һәм искәрмәләрне язучылар Н. Ю з и е в, Н. С ад ы й к о в а. Н. Юзиев кереш сүзе белән.— Казан: Тат-китнәшр., 1980.—287 л., рәс. 14000.
Хәйри X. Һади Такташ,— Кит.: Татар совет әдәбияты тарихы: Очерклар. Казан, 1960, 370—403 б.
Мамин М. Такташ поэзиясе.—Казан: Татгосиздат, 1941.—172 б. 3000.
Хәйри X. Татар совет поэзиясенең классигы:—Кит.: Хәйри X. Эзләнүләр. Казан, 1941, 94—103 б.
Хәйри X. Һади Такташ: (Тормышы һәм иҗат юлы).— Казан: Татгосиздат, 1949.— 147 б. 5065.
Мамин М. Һади Такташ поэзиясе. 2-басма.—Казан: Татгосиздат, 1952.— 123 б., портр. 3037.
Госман X. Такташ поэзиясе.— Казан: Татгосиздат, 1953.—141 б. 3000.
Гали Г. Шагыйрь Һади Такташ турында.— Кит: Гали Г. Сайланма әсәрләр.— Казан, 1958, 226—269 б.
Нигъмәти Г. Һади Такташ. (1901—1931)—Кит.: Нигъмәти Г. Сайланма әсәрләр. Казан, 1958, 164—190 б.
Мәүлиханов Ә., Такташ А. Һади Такташның тормыш һәм иҗат хроникасы.— Казан: Таткитнәшр., 1960.—76 б. 3000.
Хәйри X. Шагыйрьнең эзләнүләре һәм бәхәсләре.—Кит.: Хәйри X. Татар совет әдәбиятында социалистик реализм мәсьәләләре. Казан, 1960, 84—115 б.
Минский Г. Зәңгәр күзле дус.— Кит.: Минский Г. Замандашларым. Казан, 1964, 47—56 б.
Әдһәмова Г., Галимҗанова Р. Һади Такташ иҗаты.—Кит.: Әдәбият дәресләрендә мөстәкыйль эшләр. Казан, 1969, 41—45 б.
Халит Г. Шагыйрь, чор, герой: (Һади Такташ иҗатын өйрәнү тәҗрибәсеннән).—Казан: Таткитнәшр., 1971.—184 б.
Әдһәмова Г. Һади Такташ.— Кит.: Әдһәмова Г. М. Коммунистик әхлак тәрбияләүдә әдәбият дәресләренең урыны һәм роле. Казан, 1971, 68— 100 б.
Әмир М. Һади Такташ.— Кит.: Әмир М. Үзебез турында: Әдәби тәнкыйть мәкаләләре, чыгышлар. Казан, 1971, 111—122 б.
Юзиев Н. Такташ шигыре.—Кит.: Юзиев Н. Шигырь гармониясе. Казан, 1972, 84-91 б.
Минский Г. Матурлык җырчысы.—Кит.: Минский Г. Онытылмас очрашулар. Казан, 1973, 44—57 б.
Фәйзи Ә. Аның җыры һәм гомере.—Кит.: Фәйзи Ә. Әдипнең эрудициясе. Казан, 1973, 78—86 б.
Фәйзи Ә. Простой һәм самими Такташ турында.— Шул ук китапта. 253—256 б. X өен и Ф. Моннан шагыйрь узды.—Кит.: Хөсни Ф. Ни әйтергә? Ничек әйтергә? Казан, 1974, 157—170 б.
Хәйри X. Революция шагыйре.—Кит.: Хәйри X. Иҗат чишмәләре Казан, 1975, 182—191 б.
Хамматов Ш. «Миллионнарның бәйләп йөрәген...»—Кит.: Хамматов Ш. Газета һәм әдәбият дуслыгы. Казан, 1979, 74—82 б.
Хәким С. Такташ.— Кит.: Хәким С. Халык язмышы — шагыйрь язмышы. Казан, 1979, 245—247 б.
Әхмәдуллин А. Ул социаль бәрелешләрне чагылдырды.—Кит.: Әхмәдуллин А. Сәхнә әдәбияты һәм тормыш. Казан, 1980, 182—197 б.
Юзиев Н. Яңа чор —яңа җыр.—Кит.: Юзиев Н. Шигърият дөньясы. Казан, 1981, 47-56 б.
Һади Такташ — яңа тормыш җырчысы: — (Фәнни конференция материаллары).—Казан, 1982.—160 б. 500. (Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм тарих ин-ты). Библиогр.: 116—159 б.
Еники Ә. Хәтердәге төеннәр.— Кит.: Еники Ә. Хәтердәге төеннәр Казан, 1983, 123-150 б.
Хәйри X. Һади Такташ (1901—1931): [Атаклы кешеләр тормышы].— Казан: Таткитнәшр., 1984.—176 б. 15000.
Кукушкин Р. Канатлы дөнья.—Казан: 2500. Һади Такташ турында 23—33 б.
Мөхәммәдиев Р. Синең Такташың бар...—Кит.: Мөхәммәдиев Р. Якутлар табыладыр вакыт белән: (Бүгенге татар әдәбиятындагы эзләнүләр турында).'Казан, 1983, 51—64 б.
Искәндәров А. һ. Такташның «Гасырлар һәм минутлар» поэмасын ейрәнү.—Кит.: Тел һәм әдәбият. Казан, 1952, 54—65 б.
ҖәләлиеваМ. Ш. һ. Такташ. «Гасырлар Һәм минутлар».—.: Әдәбият дәресләрендә һәм класстан тыш эшләрдә Ленин темасы. Казан, 1969, 21— 33 б.
У с м а н о в а 3. И. Һ. Такташ. «Сыркыды авылы». «Нәни разбойник».— Шул ук китапта, 33—43 б.
Ха ир и X. Хади Такташ.—В кн.: История татарской советской литературы. М., 1965, с. 192—211
Усманов X. Хади Такташ: (К 20-летию со дня смерти).—В кн.: Лит. Татарстан. Кн. 5. Казань, 1952, с, 206—216.
Валитова Ю. А. О некоторых особенностях поэтического языка ранних произведений Хади Такташа.— Краткие сообщ. Ин-та народов Азии, т. 44, 1961. с 26—40.
Валитова Ю. А. О спеңифике поэтического языка Хади Такташа.- Краткие сообщ. Ин-та народов Азии, т. 63, 1963, с. 3—15.
Халит Г. Поэзия дерзаний: (Творчество Хади Такташа и вопросы ме-тода, героя и стиля в татар, поэзии 20-х годов).— Казань: Таткнигоиздат, 1980.—160 с. 10 000. Таткитнәшр., 1984.—184 б.

©"Совет Татарстаны язучылары" китабыннан файдаланылды (Даутов Р.Н., Нуруллина Н.Б. Совет Татарстаны язучылары. – Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1986)