СОЛТАН ГАРИФ

(1910-2003)

Гариф Солтан: Максат бер генә иде – милли мәнфәгать

Татар матбугатында татарның ике шәхесе – Муса Җәлил һәм Гариф Солтан тирәсендәге бәхәс тукталмый. Бу ике кешенең язмышын Икенче Дөнья сугышы берләштерә. Cугыш вакытында алар икесе дә әсиргә эләгеп, «Идел-Урал» легионына кергән.

Муса Җәлил исемен ишетмәгән, белмәгән татар бик сирәктер. Аны без Ватан хакына гомерен биргән герой-шагыйрь дип беләбез. Ә кем ул Гариф Солтан? Җәлил тормышын җентекләп өйрәнгән язучы Рафаэль Мостафин аны бер генә сүз белән тасвирлый: хаин.

Муса Җәлил хакында дистәләгән китаплар, бихисап мәкаләләр язылды. Ә Гариф Солтан турында мәгълүматлар юк дәрәҗәсендә. Шул сәбәптән, бүген дә исән-сау гомер итеп ятучы, җиде дистәгә якын ел элек булган вакыйгаларның шаһиты – Гариф Солтан белән күрешергә булдым.

Гариф абый 86 яшендә, Германиянең Мюнхен шәһәрендә яши. Күрешеп сөйләшү теләгемне белдерүгә, ул: “килегез, көтәм” диде. Гариф абый үзе турында сөйләргә бик яратмый дип ишеткәнгә күрә, күрешеп булырмы-юкмы дип бераз шикләнгән дә идем. Шикләнүем юкка булган. Хасталыгына карамастан, ул мине якты йөз белән каршылады.

Аралашкан арада, мин Гариф абыйның зыялылыгына, матур итеп саф татар телендә сөйләвенә сокланып утырдым. Ул гасыр башында булган хәл-вакыйгаларны яхшы хәтерли. Гариф абый белән булган сөйләшүне, аның кайбер фикерләрен теркәп барырга булдым.

Җиргәндәге еллар

Гариф абый, туган авылыгыз Җиргәндә яшәгән елларыгыз һаман да хәтерегездәме? Сагынасызмы?

Әлбәттә, сагынам. Җиргән ул вакытта зур, төзек йортлы, кәсепчеләр һәм сәүдәгәрләр авылы иде. Стәрлетамак белән Мәләвез арасында сәүдә юлы өстендә урнашкан, сәүдәгәрләр, күбесенчә татарлар, Ырымбурдан, Урта Азиядән товар китерәләр иде. Атнаның һәр якшәмбесендә базарга йөрдек. Ураза вакытында, без малайлар, мәчеттә азан тавышын ишетүгә: “Азан әйтте, азан әйтте, авыз ачарга!” дип кычкырып кайта идек...

Әтием Нигъмәтулла олау чаба, сигезләп аты, тарантаслары, йөк ташу арбалары бар, хәзергечә әйткәндә, транспорт тота, йөкчеләргә, юлчыларга хезмәт күрсәтә иде. Җиргәндә безгә каршы өйдә Дәрдмәндләр яшәде, аларның зур бакчаларын, кызыл кирпечтән салынган зур өйләрен хәтерлим. Безнең үзебезнең дә өебез зур иде, керә торган яктан ике ишекле, тышта келәтләр һәм алачык бар, җәй көннәрендә аш, икмәкне шунда пешерә иделәр. Үзебезнең коебыз да бар иде, ул вакыт һәркемдә дә кое булмады. Идел буенда мунчабыз торды, хәтеремдә, әтинең “знакомый” урыслары безгә мунчага йөрде, чөнки урыста ул вакытта әле мунча юк иде. Бик муллыкта яшәдек без.

Кулаксызландыру башлангач, гаиләбезне авылдан кудылар. Әтине Себергә сөрелүдән авылдашлары саклап калды. Иделнең икенче ягындагы Верхоторск дигән кечкенә шәһәрчектә, көнбагыш мае чыгара торган ширкәттә әтинең акцияләре булган, фатиры да бар иде. Җиргәннән куылгач, без шунда урнаштык. Ләкин безне аннан да кудылар. Хәтерлим, ниндидер бер башкорт авылында да яшәп алдык, әти Ишембайда эш тапканчыга кадәр. Аннан соң, Ишембай каласында әти танышлары аша эш тапкач, без анда күчендек, землянка казып, шунда яшәдек. Мин Ишембайдагы татар-башкорт мәктәбенә укырга йөрдем.

Җиргәннән куылгач, берничә тапкыр авылга кайтып килергә туры килде. Өебездән һәммә нәрсәне алып чыкканнар, җимергәннәр иде.

Әнием Зәйнәп морзалар нәселеннән, мин аның өченче баласы идем. Ул яшь булуга карамастан, алты бала тапкан. Безнең өйдә ярдәмче хатыннар да бар иде. Бүгенге көндә ике энем – Мидхәт белән Фәнис исән, аралашып яшибез, алар Германиягә дә килделәр.

Җиргән бик матур авыл иде. Ләкин соңыннан анда украиннарны китереп урнаштырдылар. Үзебезнең милли территориядән татар-башкортны кысрыклап чыгару сәясәте иде бу.

Сугыш

Гариф абый, мәктәпне тәмамлагач, сез нилектән алман теле укытучысы һөнәрен сайладыгыз?

Мәктәпне яхшы тәмамлаганга безгә – ике татар, ике башкортка стипендия бирделәр һәм без Уфа педагогия институтының германистика бүлегенә укырга кердек. Безгә Ишембайдагы татар мәктәбендә ят тел буларак, алман телен өйрәткәннәр иде. Институтта урыс телен һәм әдәбиятын предмет буларак кына өйрәндек. Безнең бөтен укытучыларыбыз татар укытучылары иде. Башкорт әлифбасы кабул ителгәч, башкортларга бер башкорт укытучысы аерым үз телләрендә дәрес бирде. Шулай да күпчелек татарча уку ягында булды.

Ләкин минем алман теле укытучысы буласым килми иде. Металлургия инженеры булу турында уйладым. Украинадан институтка бер вәкил килеп, яшьләрне заводка эшкә чакырды. 1941 елның җәендә педагогия институтының 1 курсын бетергәч, Днепропетровск шәһәренә киттем. Металлургия заводында эшләдем, акча да юк чак. Уку башлангач, металлургия институтына барып карау теләге бар иде.

Ләкин сугыш башланып китә...

Әйе, сугыш башланып китте. Барлык эшчеләрне шундук гаскәргә алдылар, батальоннарга-роталарга бүлделәр. Гулаг лагерьларыннан бик күп кеше китерделәр. Бу фронтның 3нче сугыш линиясе иде, без танкларга каршы окоплар казыдык. Соңыннан безгә хәрби кием дә бирделәр.

Батальон командиры керәшен иде, ул мине замполит итте. Мин комсомол әгъзасы идем. Ротада Беренче Дөнья сугышында бик яшьләй әсирдә булган, инде олырак яшьтә, татарча сөйләшүче бер чуаш бар иде. Ул миңа әйтте: “Улым, син бернәрсә күрмә, бернәрсә ишетмә, бернәрсә әйтмә!”, дип. Мин ни кушсалар, шуны эшләдем.

Беркөнне мине батальон командиры чакырып алды. “Менә, ди, бинокль, син алманнарны карап тор”. Ә алман гаскәрләре бездән бер километр тирәсендә генә, урман буенда урнашкан иде.

Биш көн чамасы аларга кайчан ашарга китергәннәрен, ни эшләгәннәрен күзәттем. Аннан тагын яңа эш куштылар: дүрт кешене алып, алманнар ягына листовкалар ыргытырга. Ул листовкаларда алман эшчеләренә: “Без социалистлар, без эшчеләр партиясе, безнең якка чыгыгыз”, дип язылган мөрәҗәгать иде. Бу июль ае, биек булып үлән үскән. Ләкин чик буендагы тимерчыбыкларның электр токлы икәнен белми идек. Күтәрелде сигнал, безгә ата башладылар. Нишләргә? Листовкаларны ташладык та, чигенә башладык.

Алманнар атканга, безнекеләр дә ата башлады. Без шул ике ут арасында икенче көнгә караңгы төшкәнчегә кадәр яттык. Ике иптәшебезне югалттык. Үзебезнең якка көч-хәл белән кайтып җитә алдык.

Бер-ике көннән соң мине батальон командиры яңадан чакырды, дивизия командиры килгән дип. Аңарга әйткәннәр, менә без зур эш эшләдек, дошман ягына листовкалар ташладык, дигәннәр. Моны зур батырлык итеп күрсәткәннәр... Нинди батырлык?! Безнең ыштаннар юпь-юеш иде... Дивизия командиры белән сөйләшеп утырдык ул вакыт, миңа әйтә: “Әйдә, чык әле, аерым сөйләшик әле”, ди. Ә чыгып сөйләшкәндә, минем белән татарча сөйләшә башлады: ”Улым, мин сине политик академиягә укырга җибәрәм”, диде. Тик җибәрергә өлгермәде, шул атна-ун көн эчендә безне алманнар яулап алды. Каршылык күрсәтә алмый да калдык.

Әсирлек

Әсирлеккә эләгүегез ничек булды, Гариф абый?

1942 елның җәе иде. Хәрби киемдә оборонада ятабыз. Алманнар безне бомбага тота башлады. Без ябык окопта ята идек, кереп-чыгар җир генә бар. Пулеметтан атучы бер яһүд иде, аңа команда бирәләр “ат!” дип, ә ул куркудан ата да алмый калды. Алман гаскәре килә, тыгыз сафлы булып, кулларын селтәп, без башны да күтәрәлмибез... Бомбалар шартлый, танклар үтеп китә. Безнең күбесе Гулагтан китерелгән кешеләр иде, тәҗрибә юк, хәрби әзерлек тә булмады.

Әйе, окоптан кулларны күтәреп чыктык... Минем хәрби киемдә “замполит” дип язылган тамга бар иде. Безне тезделәр дә: “Politoffiziere und Juden! Zwei Schritte nach vorne!” (“Политофицерлар һәм яһүдләр! Ике адым алга!”) диделәр. Мин ул тамганы алып ыргытырга өлгергән идем. Украиннар, урыслар яһүдләрне этеп чыгардылар. Мине, окоптан чыгуга ук, бер яшь алман солдаты шундук атарга теләде, тик командиры аны туктатты. Сорый бу: “Кайда сезнең икенче линиягез, еракмы моннан? Кайда миналар куелган?”. Миналарны куйганнармы-куймаганнармы, мин белми идем. Аркама патроннар астылар. Әйтә бу алман командиры: “Әйдә алып бар”, ди. Тагын: “Әгәр берәр алман солдаты минага эләксә, мин сине шундук атып үтерәм”, диде. Ул бер яшь лейтенант иде, шулай юлда сөйләшеп бардык, син кая укыдың, каян телне беләсең, дип кызыксынды. Чыннан да, миналар шартлады, берничә алман солдаты һәлак булды, язмыштыр, миңа тимәделәр. Ул чакта мин бик яшь, антисемитизмның да ни икәнен ишеткәнем булмады. Миңа 19 яшь иде әсир төшкәндә. Аннан безне җыеп Харьковка алып киттеләр.

Р.Мостафин: “Г.Солтан турында аның белән бергә булган кешеләр, ул үзе теләп дошман кулына бирелгән, хәтта, атмасыннар дип, безнекеләр окобына граната ыргытып киткән, дип сөйләделәр,” дип яза. Бу дөреслеккә туры киләме?

Болар бөтенесе – ялган. Абау… ничек инде, мин үзем дә окопта яткан кеше бит?! Бу – әкият. Мин үз теләгем белән алманнарга әсир төшкән кеше түгел, безне әсиргә алдылар. Бөтен бер дивизия иде анда. Бу – дезинформация.

Легионга керү

Гариф абый, легионга керүегез турында сөйләгез әле.

1942 елда алманнар легионнар төзү политикасын башлады. Ул чакта ук Алманиядә биш миллионлап әсир исәпләнә иде.

Легионга килер алдыннан әсирләрне Польшада, Седльце шәһәрендә тупладылар. Татарлар, башкортлар, чуашлар, фин-угырлар башта шунда китерелде, ул легионалды (Vorlegion) дип атала иде.

Лагерьда мине Әхмәт Тимер тапты. Ул алманча белгән һәм белемле кешеләрне легионның политик вәкиллегенә эзли иде, әсирлеккә эләккән студентларны Германиядә укытырга чыгарырга теләде. Шунысын әйтергә кирәк: әсирләрне лагерьдан легионга чыгару үзихтыяр белән иде, моны беркем дә мәҗбүр итмәде.

Әхмәт Тимер: “Алманча белүчеләр бармы?” дип сорады. Мин кулымны күтәрдем. Без утызлап кеше җыелдык. Әхмәт Тимер текст бирде, аны татарчадан алманчага тәрҗемә иттем. Без бит урта мәктәптә алман телен өйрәндек, латин хәрефләре белән укыгач, урысларга караганда тизрәк үзләштерә идек. Ә мин гомумән телләрне өйрәнергә ярата, җиңел үзләштерә идем.

Аннан безне Берлиннан ерак түгел Вустрау дигән лагерьга китерделәр. Анда махсус ачык һәм ябык лагерь бар иде. Легионда вәкиллек итү һәм үз һөнәрләре буенча эшләү өчен әсирләрне шунда җыйдылар.

Соңыннан Әхмәт Тимер мине Берлинга китерде. Аның Берлинда бюросы бар, ул анда легионның политик вәкиллеге белән шөгыльләнә иде.

Легион Польшада, ә Көнчыгыш министрлыгы Алманиядә иде. Легион хәрби яктан вермахт карамагында булды. Көнчыгыш министрлыгы легионда милли комитетлар төзеде, алар өчен җаваплы булды.

Легион үзе комитеттан элегрәк төзелде. Пропаганда министрлыгында төрле телләрдә радиотапшырулар бүлеге эшләде. Шуңа әһәмият бирергә кирәк, комитетта эшләүчеләр күбесе цивиль гражданнар иде, аларга Fremdenpass (ят халык кешеләре өчен махсус паспорт) бирделәр, ягъни бу – Алманиядә яшәү хокукы бирүче документ. Көнчыгыш министрлыгында төрле милләтләр бүлеге бар иде, мин Идел-Урал (башта Volga-Tataren дип йөртелде) төрки-татар бүлеге башлыгы адвокат Һайнц Унглаубеның (Heinz Unglaube) тәрҗемәчесе булдым. Танышуга ук ул миңа: “Du bist mein Dolmetscher!” (“Син минем тәрҗемәче!”) дигән иде.