(1880-1926)
Егерменче йөз башы татар демократик әдәбияты, бигрәк тә поэзиясе үсешендә тирән эз калдырган күренекле әдип Сәгыйть Лотфулла улы Рәмиев 1880 елның 12 (яңа стиль белән — 24) февралендә элекке Оренбург губернасының Оренбург өязе Акман (Ибрай) авылында туа. Аның әтисе Лотфулла Рәмиев, төп чыгышы белән Эстәрлетамактан булып, заманы өчен белемле генә кешеләрдән саналган, агач белән сату иткән, урман эшләтүче байларга ялланып сал да агызган. Шуңа күрә әдипнең балалык еллары төрле җирләрдә уза. 1886 елны алар Урал суы буендагы Иләк шәһәренә барып төпләнәләр. Сәгыйть 1890 елга кадәр шул шәһәрдә торып, башлангыч мәктәптә укый, 1890—1902 елларда исә Оренбургтагы «Хөсәения» мәдрәсәсендә белем ала, гарәп, фарсы телләреннән тыш, мәдрәсә каршындагы өч класслы школага йөреп, рус телен дә яхшы гына үзләштерә.
1902 елда мәдрәсәне мактау кәгазе белән тәмамлаганнан соң, Сәгыйтьне шул ук уку йортында мөгаллим итеп калдыралар. Шәкертләргә ул фарсы теле, геометрия һәм алгебра фәннәреннән дәресләр бирә. 1905 елгы Беренче рус революциясен дә ул шунда, «Хөсәения»дә, мөгаллим булып каршылый һәм, демократик рухлы яшьләр белән аралашып, яшерен прокламацияләр тәржемә итү һәм таратуда якыннан катнаша. 1905 елның азакларында исә, ислахчы шәкертләр белән бергә мәдрәсәне ташлап чыгып, 1906 ел башында Оренбургтан Казанга күчеп килә.
Казан чоры (1906—1910) С. Рәмиевнең иҗтимагый хәрәкәттә һәм әдәби йжатта актив эшчәнлеге белән характерлы. Казанга килү белән, ул татар «социалист-революционерлары» һәм алар йогынтысындагы демократик яшьләр төркеме чыгара башлаган «Таң йолдызы» исемле газетада эшләргә керешә, унынчы саныннан бу газетаның җаваплы редакторы була. Шушы газетаның 1906 ел 29 май (4) санында әдипнең, матбугатта беренче буларак, «Хәзрәт сакалы» («Хәзрәтләр эше») исемле шигыре дөнья күрә. Газета битләрендә шулай ук иҗтимагый тормышның төрле мәсьәләләренә багышланган публицистик мәкаләләре («Йорт басучылар», «Халык корбаннары», «һәркемнең бурычы», «Сайлаулар» һ. б.) һәм рус демократик поэзиясе әсәрләре, революңион җырлар калыбында эшләнгән шигъри тәрҗемәләре («Таң ата, эшлик, туганнар!», «Матәм маршы», «Татарча Марсельеза», «Кыю атлагыз, иптәшләр!» һ. б.) басыла.
Ләкин С. Рәмиевкә «Таң йолдызы» газетасының редакторы булып озак эшләргә туры килми. Хөкүмәт органнары самодержавиегә каршы ачыктан-ачык революцион лозунглар күтәреп чыккан газетаны һәм аның редакторын эзәрлекли башлыйлар. Газетаның берничә саны конфискацияләнә, С. Рәмиев үзе хөкемгә тартыла, хәтта беркадәр вакыт төрмәдә дә утырып чыга. Ниһаять, 1906 елның 16 ноябрендә, 65 нче саны чыккач, газета бөтенләй туктатыла.
Илдә кара реакция еллары башлангач, С. Рәмиев, эшсез, ярым легаль хәлдә яшәргә мәҗбүр булса да, рухын һәм иҗат дәртен сүрелдерми. Ул, революцион күтәрелеш чорында үзе катнашкан вакыйгаларның кайнар эзләренә кабат кайтып, «Низамлы мәдрәсә» (1907) һәм «Яшә, Зөбәйдә, яшим мин!» (1907) исемле пьесаларын иҗат итә. Беренчесе — әдипнең «Хөсәения» мәдрәсәсендәге, икенчесе Казандагы үз тормышы материалына нигезләп язылган һәм иске тәртипләргә каршы көрәш рухы, халыкны якты, бәхетле тормышка чыгару, шул юлда хезмәт итү идеяләре белән сугарылган бу пьесалар прогрессив җәмәгатьчелек тарафыннан хуплап каршы алына һәм соңыннан күп кенә театр сәхнәләрендә уйналып, зур уңыш казана.
1907 елның көзендә Г. Тукай белән күрешеп дуслашу, Ф. Әмирхан җитәкчелегендәге «Әльислах» газетасына якынаю С. Рәмиевнең поэтик иҗаты үсеп китүгә уңай тәэсир ясый. С. Рәмиевне форма һәм эчтәлек, сәнгатьчә сурәтләү алымнары ягыннан үзенчәлекле, новатор шагыйрь итеп таныткан, аны татар поэзиясенең классигы дәрәҗәсенә күтәргән «Таң вакыты», «Мин», «Син», «Ул», «Сызла, күңлем», «Алданган», «Кеше», «Минутлар», «Авыл», «Дөньяга» кебек әсәрләр нәкъ менә шул чорда языла. Бу шигырьләрендә әдип һәртөрле кара көчләргә каршы ялкынлы протест белән бунт күтәргән, феодаль-буржуаз Җәмгыятьнең кешелексезлеген кайнар нәфрәт белән фаш итеп ләгънәтләгән Шйсьянчы, романтик рухлы лирик герой образын тудыра.
1909 елның башыннан алып 1910 елның июленә кадәр С. Рәмиев Казанда чыга торган «Бәянелхак» һәм «Казан мөхбире» газеталарында секретарь бу-льщ эшли. Бу газеталарда аның тормыштагы социаль тигезсезлек күренешләрен реалистик картиналарда сурәтләгән «Нәҗметдин агай бәйрәме», «Галәветlин хаҗи корбаны Җаек Хәдичә» кебек хикәяләре, «Ул исерек түгел иде» исемле автобиографик повесте (тәмамланмый калган), юмор-сатира әсәрләре һәм әдәбият-сәнгать турында күп санлы мәкаләләре, рецензияләре басыла.
1910 елның җәендә С. Рәмиевне Әстерхан шәһәрендә чыга торган «Идел» газетасына секретарь итеп чакырып алалар. Тиздән ул бу газетаның фактик Редакторына әверелә һәм аның телен халыкка якынайту, газета битләрендә Мәгърифәт, әдәбият-сәнгать, хатын-кыз хәле һ. б. мәсьәләләр буенча җитди мәкаләләр бастыру юнәлешендә киң оештыру эшләре җәелдереп җибәрә. Рәмиев Әстерханда сөргендә яшәүче атаклы әзәрбайҗан революционеры. Драматург Нариман Нариманов белән таныша, аның белән якыннан аралашып, кулга кул тотынып, шәһәрдәге культура-мәгариф эшләрендә — мәктәпләргә, анда укучы фәкыйрь шәкертләргә ярдәм оештыруда, татар яшьләре» сәхнә тирәсенә туплауда, әдәбият-сәнгать кичәләре үткәрүдә актив катнаша. «Иделенең һәр санында диярлек аның татар әдәбиятына, театрына караган мәкаләләре, рецензияләре, татар әлифбасы, шигырь төзелеше турындагы фикерләре, рус поэзиясеннән тәрҗемәләре, яшь шагыйрьләргә «Идарәдән җа« ваплар» рәвешендә язган киңәшләре басыла бара. Бу елларда С. Рәмиев бөек рус язучысы Л. Толстойның тормышы һәм иҗаты белән тирәнтен кызыксына, Толстой үлүгә ел тулу көннәрендә «Идел»дә аның хакында мәкаләләр һәм шигырьләр язып чыга, «Живой труп» («Тере мәет») исемле әсәрен татарчага тәрҗемә итеп, газета битләрендә бастыра.
1914 елда «Идел» газетасы патша жандармериясе тарафыннан ябылып, аның фактик җитәкчесе булган С. Рәмиевкә бер атна эчендә Әстерханнан чыгып китәргә кушыла. С. Рәмиев гаиләсе белән Уфа шәһәренә күчеп килә һәм Уфа Земство управасы карамагындагы «Уфимский сельскохозяйственный листок» исемле журнал тибындагы русча басманың татарча тәрҗемәсен («Уфаның авыл көнкүреше журналы») чыгару эшенә керешә. Бу хезмәтен ул Октябрь революциясенә кадәр дәвам иттерә.
Октябрь революциясен С. Рәмиев дәртләнеп каршы ала һәм актив рәвештә иҗтимагый-политик эшләргә кушылып китә. 1919—1920 елларда ул Урал ягындагы бер поселокта ревком секретаре, Магнитка дигән станицада мәгариф бүлеге мөдире булып эшли, кулына корал тотып, кулак бандаларына каршы көрәшә. 1920 елда, Верхний Урал шәһәренә күчеп, партиянең шәһәр комитеты янындагы мөселман секциясендә хезмәт итә, аннары Чиләбедә милләтләр эше буенча губерна бүлегендә, «Кызыл Урал» исемле газетада эшли, педагогия техникумында татар теле укыта. 1922—1926 елларда С. Рәмиев Уфада Башкортстан Җир эшләре халык комиссариатының нәшрият бүлегенә җитәкчелек итә.
Җаваплы урыннарда хезмәт итү белән бергә, С. Рәмиев үзенең әдәби иҗ
ат, тәрҗемә эшчәнлеген дә дәвам иттерә: «Мәсихы хөррият» («Азатлык мессиясе») исемле поэмасын яза, «Кызыл Урал» газетасында революциянең эчке дошманнарын һәм дини идеологияне фаш иткән «Саботаж» дигән хикәясен, «Иблис тә дердерәде» исемле фәлсәфи-атеистик әсәрен бастыра. Шушы ук елларда әдип итальян язучысы Р. Джованьолиның «Спартак» романын, халыкара эшчеләр гимны «Интернационал»ны татар теленә тәрҗемә итә.
С. Рәмиев 1926 елның 17 мартында Уфа шәһәрендә үпкә авыруыннан вафат була. С. Рәмиевнең күпкырлы, бай иҗат мирасы, бигрәк тә поэтик мирасы, татар әдәбияты, культурасының әһәмиятле бер өлешен тәшкил итә. Аның образлы фикерләүгә, татар шигыре төзелешенә керткән яңалыклары, аңардан соң килгән күп шагыйрьләр иҗатында үстерелеп, татар совет поэзиясенең формалашуына уңай тәэсир ясады.
Аның турында
Ш.Садретдинов. Сәгыйть Рәмиев һәм патша жандармериясе
Ш.Садретдинов. Сәгыйть Рәмиев.— Кит.: Татар әдәбияты тарихы: 3 том. Казан, 1986, 172—14 б.
Илшат Вәлиулла. ШАГЫЙРЬНЕҢ ҖАН ЭЗЛӘНҮЕ
Чулпан ЗАРИПОВА-ЧЕТИН. ТОРМЫШ ГАЗАПЛАРЫ
©"Совет Татарстаны язучылары" китабыннан файдаланылды (Даутов Р.Н., Нуруллина Н.Б. Совет Татарстаны язучылары. – Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1986)
