НӘҖМИ НАҖАР

Әдәбиятыбызның биек тавы

Наҗар Нәҗми. Менә ничә дистә еллар инде шушы исем шигырь сөючеләрне арбап килә. Әз вакыт түгел бу. Тоташ бер эпоха дияр идем мин. Миңа да аның йогынтысы әз булмады. Сугыштан соңгы елларда әдәбият пьедесталында шалтыравык шигырьләр хакимлек итә иде. Декларатив шигырьләрне үзенә эталон итеп алып, күпме танышлар озак еллар адашып йөрделәр.

Менә шундый атмосферада Башкортостанда Мостай Кәрим, Наҗар Нәҗми шигырьләре йончыткыч болытлар арасыннан күренеп калган кояш кебек була торган иде. Менә беркөнне минем кулга «Тамчылар» дигән шигырьләр җыентыгы килеп эләкте. Аны бер тында укып чыктым. Шул минутта Наҗар Нәҗми үзе дә сизмәстән минем укытучыма әйләнде. Хәер, минем генәмени! Кемнәр генә аның шигырьләрен ятлап, үз сүзе итеп кабатлап йөрмәделәр икән!

Ялкынсыз калса да җырым
Күзләрең нурларында,
Гомергә синнән туялмый
Җырлармын җырларымда.

Шундый тылсымлы юлларны гади шагыйрь яза ала буламы? Гомумән, шагыйрьләр минем өчен гади кешеләр түгел иделәр, миңа алла иделәр алар. Тиздән миңа беренче тапкыр Уфага килергә туры килде. 1949 елның сентябре иде. «Әдәби Башкортостан» (хәзерге «Агый-дел») журналы редакциясенә кердем. Теләгем тере шагыйрьләрне күрү иде. Беренче күргән шагыйрем Гайнан Әмири булды. Ул минем шигырь язу белән мавыгуымны белгәч, «задание» бирде:

— Мәҗит Гафуриның үлүенә 15 ел тула. Журналда аның хакында бер шигырь дә юк. Иртәгә язып алып килә алмассыңмы? -диде.

- Нигә аны озакка сузарга, — дидем мин кыю гына. — Бер-ике сәгатьтән дә алып килергә була.

— Алай ашыкма, — диде Гайнан Әмири. — Гафури музеена бар, әсәрләрен караштыр.

Мин икенче көнне зур һәйкәлле скверда утырып чолгау озынлыгы шигырь яздым да редакциягә киттем. Бу юлы бүлмәдә Гайнан Әмиридән башка икенче кеше дә бар иде. Теремек кенә. Битен шадра каплаган. Күзләре көлеп торгандай. Гайнан ага аңа минем «чолгау»ны сузды.

- Наҗар, мә әле карап чык безнең яңа авторның шигырен!

Наҗар... Наҗар Нәҗми. Менә кем икән ул!

Наҗар Нәҗми кулъязманы укып чыкты да мактап куйды:

— Шәп! Шәп! Башлап язучы өчен ярыйсы гына бу. Шул минутта тәнем белән тойдым: иңнәремә, шытырдап чыгып, канатлар үсә башлады. Аларны бер җилпесәм, шунда ук очып ук китәрмен кебек. Ярый тыелып калдым.

Менә журналның октябрь саны килде.

Анда «М.Гафури музеенда» дигән ике строфалык шигырь басылган иде. Аның да соңгы ике юлы минеке түгел. Озак еллар үткәч белдем: зәгыйфь шигырьне коткару өчен Наҗар Нәҗми үзе язып куйган икән ул ике юлны.

Минем язмышка үпкәм юк. Рәхмәтем генә бар. Тормыш юлымда бик күп әйбәт кешеләр очрады. Адарның йөрәк учакларыннан җылы алдым, әле дә мин шул җылыны тоям. Йөрәгемдә алар калдырган якты эзләр...

Минем тормыш сукмагы олы шагыйребез Наҗар Нәҗми йөргән юллар белән дә кисеште. Миңа аның белән бер редакциядә эшләргә туры килде. Ул «һәнәк»нең редакторы. Мин әдәби хезмәткәр. Әмма редактор белән хезмәткәр арасында булган аерма бик чамалы иде. Без аны, зур шагыйрьне, чын күңелдән ихтирам итәбез, хәтта арттырып та җибәрәбез шикелле. Ул килгәндә баш та күтәрми эшләп утырабыз. Ә ул кичә нәрсәләр язганын, нинди кызык маҗараларга тарыганын безнең белән уртаклашырга тели, ә без, эшем ияләре, һаман каләм тибрәтәбез. Бу редакторның ачуын китерә.

- Ташлагыз әле шул эшегезне! — ди ул. — Менә яңа шигырь тыңлагыз!

«Капкалар», «Каеннар» исемле поэмаларын беренче тыңлаучылар да без идек бугай.

Аның эчкерсез көлүе редакция урнашкан Союзлар йортын дер селкетә кебек иде. Наҗар Нәҗми белән бергә эшләгән вакытлар татлы төш кенә булып калганнар. Әйе. Шаркылдап көлә идек тә, җиң сызганып эшли дә идек. Юмор-сатира жанрына минем тәүге адымнарым да аның ярдәмендә булды. Ә субординация дигән нәрсә турында ул уйламый да иде. Гадилек. Тагы бер тапкыр гадилек. Хәер, зур талант үзе үк шулай гади буладыр ул. Чөнки табигать аны бөтен булмышы белән шулай яраткан. Юк сәләтен бар итеп, танау чөеп йөргән кайсыбер каләм әһелләре белән аны чагыштырып буламыни! Җир белән күк арасы. Талант белән талантсызлык арасы шулай була, күрәсең.

Аның талантына хас тагы да бер сыйфат. Наҗар Нәҗми бервакытта да үзенең намусына хыянәт итмәде, йөрәге нәрсә кушса, шуны язды. Баш өстеннән нинди генә заман җилләре исмәсен, ул үзе булып калды. Шәхес культының иләмсез мимикрия рәвешендә кире кайткан заманнарында да аның оеткыч җиле уңаена баш бормады. «Йәр-хәмикалла» дип тормады, кулайлашмады, һаман халык язмышын үз язмышы күреп яшәде.

Шагыйрьгә фикерләү өчен рамка юк. Михаил Светлов шаярып: «Шагыйрь өчен рамка ярты метрдан алып ике километрга кадәр сузылырга мөмкин», — дигән иде. Заманында Наҗар Нәҗми иҗатына да тар рамка аша караучылар булды. Эш шуңа барып җитте: хәтта югары креслода утырган бер «акыл иясе» сәяси сизгерлек күрсәтеп, шагыйрьнең басылган китабыннан аерым битләрне ертып та ташлаттырды. Эт өрә, кәрван бара, дигәндәй, моңа карап кына Наҗар Нәҗми йөрәк кушканча язудан туктамады. Киресенчә, аның иҗат чишмәсе ныграк ургылды. Шагыйрьнең каләменнән бер-бер артлы шигырьләр, поэмалар, пьесалар чыга торды. Чыга торды һәм коргаксыган күңелләргә шифа булып керә торды. Аның өчен шагыйрьгә күпме кеше рәхмәт яудыра!
Минем дә рәхмәтем зур аңа.

Тормышымның авыр көннәрендә, кояшым тотылган чакларда шагыйрьнең күңел юаткыч җылы сүзләре, изге теләкле хатлары, аны тәүге күргәндәге кебек, миңа канат куйдылар.

Кеше күңелләренә канат кую да шагыйрьнең бер кодрәте.

Моннан чирек гасыр элек Наҗар Нәҗми композитор Хөсәен Әхмәтовка багышлап язган шигырендә болай дигән иде:

Карлы таудай ап-ак булган башың,
Әллә микән иртә картайта?
Ә бит таулар биек булса гына,
Башларында эремәс кар ята...

Бу юлларны тулысы белән авторның үзенә кайтарып әйтергә мөмкин. Әйе, биек тау ул Наҗар Нәҗми. Әдәбиятыбызның биек тавы.

Марат Кәримов.
1988
 

Аның турында

Айдар Хәлим. Мактап вакламаска иде!