поиск новостей
  • 28.03 "Ак чәчәкләр кебек..." Кариев театры,18:30
  • 28.03 "Җан Баевич" Тинчурин театры, 18:30
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
Бүген кемнәр туган
  • 28 Март
  • Ренат Әюпов - режиссер
  • Фирүзә Җамалетдинова - язучы
  • Артур Поляков - мәдәният хезмәткәре
  • Гиоргий Куприянов - дәүләт эшлеклесе
  • Вил Мәһдиев - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
Adiplar.narod.ru онлайн энциклопедиясе

Adiplar.narod.ru онлайн энциклопедиясе

Әхмәт Дусайлы туплаган онлайн-энциклопедиядә әдипләр генә түгел, журналистлар, галимнәр, җәмәгать эшлеклеләре турында файдалы мәгълүмат, матбугатта чыккан язмалар урын алган.

ИСХАКОВ ДАМИР

Дамир ИСХАКОВ (1952) — тарихчы-этнолог; күпсанлы фәнни һәм фәнни-популяр китаплар авторы. Казанда яши.

ТАТАР ЮЛЫ ТАКЫР ТҮГЕЛ...

Татарлар (гомуммилли этнонимнары – татар) Россия Федерациясендә сан ягыннан икенче урында торучы этнос. РФ кысаларында яшәүче татарларның саны 2002 елгы халык исәбе буенча 5 млн. 669,9 мең, ә бөтен дөньяда – 7 млн. 920,5 мең иде (2000нче еллар). Шуларның 4,6 млн. чамасы татарларның төп яшәү төбәкләрендә – Идел-Урал буенда. Бу регион чикләрендә иң зур төркем татарлар милли дәүләтчелек булган Татарстанда (2002 елда – 2 млн. 18,9 мең) һәм Башкортстанда (995,3 мең) тупланган. Әлегә Башкортстанда татарларның эчке үзбилгеләнү процессы төгәлләнмәгән: моның ачык күрсәткече – анда татар теленең дәүләти статусы булмау.

Ауразия кысаларында татарлар мөстәкыйль төрки-мөселман цивилизациясен булдыручы берничә халык рәтенә керәләр. Аларның дәүләтчелек тарихлары бик бай булып, урта гасырның башлангыч чорларыннан алып аның ахырларына кадәр бара: Һун берләшмәләре, Төрки каганлык һәм аның варислары, Бөек яисә Кара диңгез буе Болгарстаны, Хәзәр каганлыгы, Идел Болгарстаны, Кимак каганлыгы һәм Кыпчак берләшмәләре, XII йөз Үзәк Азия татар дәүләтләре, Җучи Олысы, XV-XVI йөзләрдәге татар ханлыклары һәм урдалары (Казан, Касыйм, Әстерхан, Себер һәм соңгысының элгәреләре булган Төмән һәм Шибанилар ханлыклары, 1783 елга кадәр яшәгән Кырым ханлыгы, 1504 елда юкка чыккан Олуг Урда, XVII йөзнең беренче чирекләреннән соң таркалган Нугай Урдасы).

Иске язмалы халык буларак, татарлар берничә алфавит кулланган (бабаларының иң борынгы язмасы – төрки руника, Х йөздән 1927 елга кадәр – гарәп алфавиты, 1928-1939 елларда – латин графикасы, аннан соң – кирилл алфавиты), борынгы һәм гаять бай әдәби мираска ия. Сакланып калган әдәби ядкарьләрдән иң борынгысы – Кол Галинең иске татар (төрки) телдә XIII йөздә язылган «Кыйсса-и Йосыф» поэмасы. Татар телендәге кулъязма мирас берничә дистә мең данә санала. Татарча китап басу башланганнан алып (XVIII йөз ахырыннан) 1917 елга кадәр татарча гарәп графикасы белән 15 мең чамасы исемдә 50 млн. данә китап чыккан. 1905 елдан башлап совет чоры башланганчы Русиядә йөздән артык татар гәҗит һәм журналлары билгеле (ел саен 20 чамасы исемнәре анык билгеле булган периодик басмалар чыккан). Руслардан кала бу ил эчендә татарларныкы төсле бай мәдәни мираска башка халык ия түгел.

XIX йөзнең икенче яртысыннан киң халык массаларына бик үк аңлашылып бетмәгән иске татар (төрки) әдәби теле урынына Идел буенда таралган диалектларга нигезләнгән яңа – хәзерге заман милли әдәби тел формалаша башлый. Ул процесс 1910нчы елларга төгәлләнеп, милли әдәби тел иҗтимагый тормышта төп урынны ала. Монда шуны да искәртеп китү кирәк: Русиядә революциягә кадәр гомуммилли әдәби телгә күчү чикләнгән санлы милләтләр өчен генә хас булган.

Башка эре этнослар кебек үк, татарлар катлаулы эчке этник структуралы. Ул милләт оешу чоры (XVIII-XX йөз башлары) вакытында барган интенсив этник процесслар нәтиҗәсе. Нәкъ менә шушы чорда элекке төбәкчелек, этносослов, конфессиональ исемнәр урынына аларда «татар» дигән уртак этноним ныгып урнаша һәм ХХ йөзнең беренче дистәләрендә ул татар милләте вәкилләренең 90 проценты чамасы өчен гомуммилли этнонимга әйләнә. Сословие һәм дин белән бәйле сәбәпләр нигезендә беркадәр аерылганлык Себер татарларының бер өлешендә (бохарлыларда), Әстерхан татарларында (карагашларда) һәм керәшен татарларында (керәшеннәр, нугайбәкләр), Урал буенда яшәүче мишәрләрнең шактый өлешендә, типтәрләрдә саклана. 1920нче елларга кадәр кайбер төбәкчелек исемнәренең (мишәр, типтәр, керәшен, бохарлы, нугайбәк, карагаш) саклануы татарларда этник консолидациянең төгәлләнеп җитмәгәнлеге белән аңлатыла.

Ләкин ХХ йөз башларына этно-милли консолидацияләнү юлында татарлар тарафыннан зур юл үтелүен инкарь итеп булмый. Әгәр дә бу мәсьәләгә гомуми анализ ясалса, түбәндәге нәтиҗә килеп чыга. Беренчедән, татарларның халык (этнографик) мәдәнияте өчен төбәкчелек үзенчәлекләре хас булса да, тулаем алганда мәдәният асылда уртак. Икенчедән, өч диалектны (көнбатыш – мишәр, урта – Казан татарлары һәм көнчыгыш – Себер татарлары) һәм беркадәр аерымрак торучы Әстерхан татарлары телен (чынлыкта бу ике тел – юрт татарлары теле – ул Идел буе татар диалектларына якын һәм нугай теле белән уртаклыклары күп булган карагашлар теле) лингвистикада бер – татар теле (татар теле комплексы) дип карау таралган. Өченчедән, татар милләте оешу чорында гомуммилли (фәндә аны «югары» мәдәният дип атыйлар) мәдәният формалашып, ул Кырым татарларыннан тыш Русиядә яшәүче барлык башка татар төркемнәре өчен уртак байлыкка әйләнә. Дәүләти дәрәҗәдә эшләүче иҗтимагый (социаль) институтлар тарафыннан барлыкка китерелүче шушы «югары» мәдәният (милли массакүләм мәгълүмат чаралары, мәктәп, фәнни оешмалар, нәшриятлар, театр һәм ансамбльләр һ.б.) татарларның милли бердәмлеген бүген дә тәэмин итә.

Татар милләте Русия кысаларында оешканлыктан, бу дәүләттә ул җирле (абориген) халыклар рәтенә керә. Кайбер очракларда Россия Федерациясендә яшәүче татар төркемнәрен диаспора дип атарга мөмкин булса да, Идел-Урал, Көнбатыш Себер төбәкләрендә яшәүчеләрне бу категориягә кертеп булмый. Шуңа күрә күп милләтле Русия Федерациясе халкы эчендә татарлар дәүләт төзүче этнос статусына бер дә икеләнмичә дәгъва итә алалар. Ил эчендә сан ягыннан икенче урынны саклап килгән очракта бу бигрәк тә ачык күренәчәк.


Казан утлары № 9, 2010 

▲ Өскә
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»