Равил Фәйзуллин: «Әдәбиятка хәзер йә артык бөекләр, йә фанатиклар гына килә»

 

– Төрле заманны кичтек. Алар арасында барысы да булды: сугыш чоры да, илне яңадан аякка бастыру еллары да, «коммунизм» төзү еллары да… ­50–60 нчы еллар бигрәк хәтердә калган. Мохтаҗлыкка карамастан, халыкта рух көчле иде. Кызганыч, хәзерге чорда без ул рухны сизмибез. Шомлы, борчулы еллар кичерәбез.

 

 

– Ул әле әдәбият-сәнгатьтә кирәк дәрәҗәдә чагылмый, аңа мөмкинлек тә чикле. Чөнки берәүнең дә күрәләтә нахак бәла аласы килми. Без – нахак сүз өчен күп газап чиккән халык.

 

 Бер чабылганнан соң курпы үсә. Ул инде печән түгел. Башыннан зур афәтләр үткәргән халык әнә шул курпы хәлендә.

 

 

– Безнең әдәбиятның үткәне, бигрәк тә бүгенгесе турында күбрәк әдәбиятны белмәгән кешеләр сөйли. Ул аны укымаган да була. Татар әдәбияты тарихын белгән кеше андый сүзне әйтмәс. Ни өчен? Чөнки безнең ныклы, ­тарихи нигезебез бар, тик кызганыч, аны кирәк дәрәҗәдә белмибез. Ә бит уйласаң, безнең әдәбиятта һәр гасыр саен берничә зур галимне, фикер иясен, язучы-шагыйрьне атап була. Мондый тарихи байлык сирәк әдәбиятта гына бар. Әйтик, рус әдәбиятында да исемнәр, конкрет авторлар аталган әсәрләр XVIII гасырдан гына башлана.

 

Мин кайчакта әдәбиятны Сабан туендагы хәлләр белән чагыштырам. Әнә мәйданда көрәш бара. Көрәшчеләр, көрәшкәндә кызышып китеп, аяк чалырга, хәрәмләшергә дә мөмкиннәр, үзләре аны сизмәүләре дә бар. Ә карап торучылар сизә. Безнең әдәбият – зур әдәбият булса да, кызганыч, рухи мәйдан уртасында түгел. Теле киселгән. Карап торган кеше күбрәк күрә, аның эчке хәсрәте бар, ул күбрәк уйлана һәм объективлыкка якыная. Мәйдан уртасында булмагач, бездә күпмедер кимсенү дә бар. Әмма зур әдәбиятлы халык булуыбызны танымый мөмкин түгел. Хәзерге хәл ничек кенә авыр булмасын, әдәбиятта әлегә көчләр бар. Ә менә алга таба ниләр булыр?.. Иң аянычы – безнең мәгариф системабыз юк. Моны аерымлап, басым ясап әйтергә кирәк.

 

 

– Соравыгызда җавабы да бирелгән. Бу – аптыраганнан эшләнгән эшләр инде. Чыннан да, язу белән шөгыльләнүчеләрнең, язучы булсынмы ул, журналистмы – матди хәлләре әйбәт түгел. Яшерен-батырын түгел, түләү – каләмхак юк дәрәҗәсендә. Булдыра алган хәтле ярдәм итәргә телиләр. Сер түгел, хәзер әдәбиятны аз кеше укый. Җитәкчеләр яшь буынны әдәбиятка юнәлтмәкче, кызыксындырмакчы булалар. Бу очракта рәхмәтле булырга тиешбез.

 

 

– Менә монысы уйландыра. Анда катгый шартлар куела, әйтик, автор әсәрен фәлән вакытка өлгертергә ­тиеш. Тарихи әсәр язарга алынган кеше бу вакытка сыеша алмаса? ­Минемчә, объективрак тарихи әсәр язу өчен, берничә буын тарихчы булу кирәктер. Аңа бер генә гомер җитмәскә дә мөмкин. Ә грант шартларына буйсынганда әсәрне ашыгып эшләргә туры килә.

 

 

– Кешегә фикер кирәк. Адәм баласының аптыраган чагы була, эзләнгән чагы. Шушы халәтеннән чыгарга фикер ярдәм итә ала, ул нинди телдә әйтелсә дә, кирәк кеше аны эзләп табачак. Иң башта бит фикерең булу кирәк. «Нинди заманда яшибез?» – дип сорадыгыз бит әле. Шушы заманны ничек яхшыртырга? Без аны киләчәккә яңа буыннарга нинди килеш тапшырабыз? Без туктаусыз җавап эзләүдә. Шуңа күрә чын язучы әсәрләре укылыр, дим әле мин.

 

 

– Матбугатның хәле мактанырлык түгел. Бу очракта кәгазь басма матбугат турында сүз бара. Тырышып, бик нык оештырып йөрүләр нәтиҗәсендә генә тиражларны беркадәр саклый алабыз. Башка төбәкләр белән чагыштырганда бездә хәлләр әлегә яхшырак. Әмма җитди проблемалар да баштан ашкан. Бу очракта иң әүвәл кадрлар кытлыгы. Журналистикага да, әдәбиятка да ир-егетләр килми диярлек. Безнең заманда да әдәбиятка килү җиңел түгел иде. Ләкин анда сәбәпләр башка: бас­тырырга мәйдан юк иде. Хәзер мәйдан да бар, ләкин эшкә тиешле бәя – түләү юк. Шуңа күрә әдәбиятка хәзер йә артык бөекләр, йә фанатиклар гына килә.

 

Безнең заман белән чагыштырганда бүгенге яшьләргә авыррак та әле. Аның кредиты бар, ул берничә җирдә эшләргә мәҗбүр. Иң аянычы – аның бүгенге көн тотрыклылыгына ышанычы юк. Ә безнең заманда ышаныч зур иде. Мәктәптә бик яхшы укыганнарның вузга керәчәгенә шиге булмады. Ә инде дип­лом алгач, эш белән тәэмин итәләр иде. Ул эш белән тормышны алып барып булды. Традицияләрне буыннарның табигый алмашы булганда гына саклап була. Менә шул бозылса, нигез какшый. Бу инде дәрәҗәгә дә, сыйфатка да суга.

 

 Мактанып әйтерлек сүз түгел түгелен, әйтмичә дә булмый: моңарчы матбугатны нигездә өлкән һәм урта буын тартып барды.

 

 

– Матбугатта басылган сүз халыкка тәэсир итми калмый. Элек газетага мактап язсалар да, тәнкыйть мәкаләсе чыкса да, нәтиҗәсе бар иде. Тәхеткә акча менгәч, сүзнең көче кимеде. Бу җәһәттән теләсәң дә, оптимист булу кыен.

 

Матбугат халыкны ияртергә тиеш. Киресенчә, хәзер ул халыкка иярә. Кем өйләнгән, кем аерылган һәм башка көнкүреш ваклыклары – бу матбугат эше түгел инде. Элек мәгълүмат аз булса да, без аны дөнья масштабына үлчәп кабул итә идек. Хәзер мәгълүмат бик күп, кыйбласы гына юк.

 

 

– Кәгазь китап һәм матбугат безнең гомергә җитте. Алга таба ничек булыр, фаразлау кыен. Яшьләр бик акыллы бит хәзер. Акча эшләүнең әллә нинди юлларын уйлап табалар һәм булдыралар да. Миңа ошамый дип кенә тормыштан интернетны аерып атып булмый да, ярамый да. Әмма мин кәгазь китап һәм кыйбланы тотарга тырышкан дәүләт басмалары яклы.

 

 

– Язучылар белән беренче йөзүне оештырганда миңа 35 яшь иде. Без төрле җирләрдә йөздек. Иделдә, Чулманда, Казансуда, бүтән урыннарда. Аның хикмәте менә нәрсәдә. Без сулыклары күп булган җирдә яшибез. Бер караганда су буйларында пляжлар да шактый, халык йөзүдән битәр яр кырыенда ятып торуны кулай күрә. Су спорты төрләре өчен Йөзү сарае да бар, анда исә күбрәк спортчылар ярыша. Су буенда яшибез, әмма су спорты бездә бик таралмаган. Авылларда йөзүнең нәрсә икәнен дә белмиләр. Аның сәбәбен аңлыйм да кебек. Авыл кешесенең башын күтәрергә дә вакыты юк, ул гел эштә. Аңа утыны да, печәне дә кирәк, ул гомер буе эшли. Мин йөзүләрне яшьләргә йөзү культурасы кермәсме дип оештырдым. Бу бит – табигатькә якынаю да. Тәрбияви әһәмияте дә бар.

 

«Су өстендә куллар – таянычым!

 

Җир-күк өчен алар – кул гына…

 

Кош күк оча кеше! Оча!..

 

Түбәнендә – һава урынына су гына!

 

Аермалар бары шул гына…

 

Кемнәр әйтә, Күктә оча, диеп,

 

Кеше фәкать суда оча ала!»

 

 

– Кумир ул яшь чакта кирәктер. Алар кебек буласым килгән язучыларым бар иде. Мин күп укыдым. Чит ил әдәбиятын да, үзебезнең язучыларны да. Чыңгыз Айтматов, Кайсын Кулиевлар кебек буласы килә дип тә укылды. Үз вакытында Джек Лондонның «Мартин Иден» дигән әсәре бик тәэсир итте.

 

Ә кумир дигәндә, иң төп кумир халык инде ул. Моңа инану өчен, кулыңа Нәкый Исәнбәтнең халык җәүһәрләрен туплаган мәкальләр 3 томлыгын алу җитә.

 

 

– Туган җирем Балык Бистәсе районы Балтач авылында музей ачу урта мәктәпне саклап калу нияте белән дә эшләнде (әлеге мәктәп инде 20 ел Равил Фәйзуллин исемен йөртә. – Ред.). Иң сөендергәне: «үле» музей түгел. Гөрләп эшли, кунаклар кабул итә, бу исә авылга да игътибарны арттыра.

 

 

– Юбилей дигәннәре (быел бит миңа 80 яшь тулды) шактый уйга тарытты. Күпләр юбилей кичәсен үткәрүне тели. Ә үземнең юкса кешеләргә дә, үземә дә мәшәкатьләр тудырасым килми иде. Шулай да, берәр иҗат кичәсе (котлау кичәсе түгел, иҗат кичәсе) үткәрергә булыр, ахрысы… Әлбәттә, язучының төп эше, мактанычы китап инде аның.

 

 

– Исәнлек телим. Ул – Ходай биргән иң зур бүләк. Шәхси саулык – бер хәл, милләткә саулык сорыйм. Киләчәк буын бездән яхшырак булсын иде. Аның аңа хакы бар. Без – авыр язмышлы халык. Мин аның бер күзәнәге буларак, милләтебез яшәсен иде, дип телим. Һәр кеше үзеннән кечкенә генә өлеш кертсә дә, милләт яшәячәк. Битараф булса яисә каршы сукалап, киресен эшләсә, юкка чыгу ихтималы да арта. Әмма милләтнең киләчәгенә ышаныч белән карыйм мин.

 

Әңгәмәдәш – Гөлинә Гыймадова

 

 

Равил Фәйзуллинның заманында шау-шу куптарган, ­шигърияткә яңалык алып килгән кыска шигырьләре, ниһаять, шушы арада тулырак вариантта дөнья күрәчәк. ­«Нюанслар иле» китабына кыска фәлсәфи-лирик шигырь­ләре тупланган. Татар әдәбияты классиклары сафындагы әдипнең меңләгән шигъри әсәрләре тулаем бер җыентыкка кереп бетә алмагандыр, әмма сайлап алынганнары да шагыйрь шәхесенең зурлыгын раслый. Бу дүртьюллыклар әнә шул китаптан.