Үлгәннәрнең каберен генә түгел, кадерен дә белергә кирәк...

Халыкта: «Исәннәрнең кадерен бел, үлгәннәрнең каберен бел», – дигән гыйбарә яши. Халык әйтсә, хак әйтә инде ул.

Шулай да, шәхсән үзем, бу гыйбарә белән тулысынча ук килешеп бетмәс идем. Үлгәннәрнең каберен белү, аларның каберләрен карап тоту гына аз, минемчә. Үлгән туганнарыңның, дусларыңның, таныш-белешләреңнең исемен, алар башкарган эшләрне мәңгеләштерү, бу юнәлештә мөмкин булган барлык чараларны күрү дә безнең изге бурыч.

Гадәттә, якын кешең дөньядан киткәч, бик озак аңыңа килә алмый йөрисең. Көтмәгәндә ишек ачылыр да, ул елмаеп кайтып керер кебек тоела. Телефон шалтыраса да, бәлки, улдыр дип уйлыйсың. Әмма теге дөньядан кире кайткан бер генә кеше дә юк шул әле. Шулай да үзләрен изге хисләр белән искә алучыларны, дөньялыкта калган хезмәтләренә лаеклы бәя бирергә тырышучыларны җир куенына кергәннәр дә: «Ярый әле син бар дөньяда», – дип әйтәләр кебек тоела миңа.

Фәнис ЯРУЛЛИН

Вафат булган ирләренең иҗатларын бөртекләп туплау, системага салу, халыкка җиткерү, тарихта калдыру өчен тырышып йөргән язучы хатыннарын күп беләм мин. Андыйлар язучыларның уллары һәм кызлары арасында да шактый. Менә әле күптән түгел генә Чувашия нәшрият комбинатында Фәнис Яруллинның «Хәтер төпкелләрендә утлы күмер» дип исемләнгән китабы дөнья күрде. 584 битле бу китапка язучының 1981-2011 еллардагы гомер агышын колачлаган көндәлекләр тупланган.

Әлбәттә, бернәрсә дә җиңел генә эшләнми. Мәрхүмнең гомер юлдашы Нурсия ханымга һәм шагыйрьнең иҗатын өйрәнүче филология фәннәре кандидаты Сәвия Хәкимовага да көндәлекләрне тәртипкә салу җиңел булмагандыр. Аларны китап итеп туплагач та, өстәмә кыенлыклар килеп чыккан. Көндәлекләр Татарстандагы басмаханә мөхәррирләренә, директорларына күрсәтелгәч, алар аерым шәхесләргә ачыктан-ачык белдерелгән тәнкыйть сүзләре алдында кау­шап калганнар. Тәнкыйтьләнгән затларның исем-фамилия­ләрен сызарга киңәш иткәннәр. Әмма Нурсия ханым килешмәгән, көндәлекләрне ботарларга, мәрхүмнең рухын рәнҗетергә теләмәгән. Иренең язмаларын бозмыйча, укучылар хөкеменә җиткерүне кулайрак күргән.

Нәтиҗәдә Нурсия ханымга нәшрият эзләп, күрше Чувашия­гә чыгып китәргә туры килгән. Әлбәттә инде, 4 мең данә тираж белән дөнья күргән әлеге китапның барлык чыгымнарын мәрхүм хатынының үзенә каплатырга туры килгән. Билгеле, шундый мөхтәрәм, зур хөрмәткә лаек язучыларыбызның көндәлекләрен Татарстан китап нәшриятының планына алдан ук кертеп, авторның фикерләренә зыян китермичә, дәүләт исәбенә чыгарырга кирәк иде.

Афзал ШАМОВ

...Язучының тормыш юлын, иҗатын өйрәнүгә, аны халыкка җиткерүгә кызы Әлфия күп көч куя. Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 70 еллыгына әзерлек һәм аны үткәрү чорында гына да матбугатта Әлфия ханымның дистәләрчә мәкаләләре басылды. Афзал Шамовка ике сугыш аша үтәргә туры килә. 1919 елда ул үз теләге белән Кызыл армия сафына языла. Үзәк мөселман хәрби коллегиясенең сәяси бүлеге мөдире Шамил Усманов тәкъдиме белән, ул Беренче Казан мөселман пехота командирлары курсларында укый. Ләкин аңа укуны тәмамларга туры килми, чөнки Ленинның «Социалистик Ватан куркыныч астында» дигән чакыруын ишетү белән үк, үзе теләп, 1920 елның августында Гражданнар сугышына китә. Афзал Шамов башта Киевны ак поляклардан азат итүдә катнаша, аннары барон фон Врангель гаскәрләренә каршы сугыша, мәшһүр Перекоп кичүендә катнашырга да туры килә аңа. 1921 елның мартына чаклы Украина далаларында Махно бандасына каршы яуда йөри.

1943 елның февралендә язучы янә үзе теләп фронтка китә. Язмыш аны башта Каменин, аннары Беренче Балтыйк буе фронтларына китерә. Монда ул «Алга, дошман өстенә!» исемле фронт газетасында хәрби корреспондент булып хезмәт итә, газета редакциясе белән зур, авыр һәм данлы тарихи юл уза. Фронт матбугатында капитан Шамов күпсанлы хәбәрләр, репортажлар, очерклар язып бастыра, Әлфия Шамова аларны берәмтекләп туплый. Киләчәктә алар, мөгаен, аерым китап рәвешендә дә дөнья күрер. Моңа шикләнмәскә мөмкин.

Аяз ГЫЙЛӘҖЕВ

Белүемчә, Нәкыя ханым да барлык буш вакытын ире Аяз Гыйләҗевнең архивын тәртипкә китерүгә сарыф итә. Матбугат битләрендә күренгәләгән мәгълүматларга караганда, Аязның архивы бик бай. Анда язучының төгәлләргә өлгермәгән драматик әсәрләре, роман-повестьлары, хикәяләре, публицистик мәкаләләре, истәлекләре, хатларының да булуы мөмкин. Бәлки, якын киләчәктә укучылар алар белән дә таныша алыр.

Таҗи ГЫЙЗЗӘТ

...Талантлы драматург Таҗи Гыйззәтнең исеме татар Совет драматургиясенең беренче битендә язылган. Драматургның улы Казбек әтисенең иҗатын өйрәнүгә күп көч куйды. Үләренә ике ай кала гына, ул миңа «Таҗи Гыйззәт» дигән бик затлы китап бүләк итте. Урыны җәннәттә булсын. Китапка Таҗи Гыйззәт турында истәлекләр, аның әсәрләренә бирелгән бәяләр, галимнәрнең, иҗат әһелләренең фикерләре, фоторәсемнәр тупланган. Китап «Әти минем юлымда якты маяк булып яши» дигән бик затлы, ихлас күңелдән язылган мәкаләләр белән ачыла.

Хәер, Казбек үзе дә татар мәдәния­тен бик яхшы белүче, киңкырлы шәхес иде. Миңа Казбек белән ике ел ярым университетта бергә укырга насыйп булды. Читтән торып уку бүлегеннән көндезгегә күчте ул һәм безнең белән бер төркемдә университетны тәмамлады. Ул безгә караганда күпкә олы. Озак еллар офицер буларак хәрби хезмәттә булган, бәлки шуңадыр да бик төгәл, таләпчән, гаҗәеп ярдәмчел кеше иде. Дүртенче курстан Казбек Таҗи улы Ленин стипендиясен алып укыды. Хәтерем ялгышмаса, ул чорда Ленин стипендиясе университетта бары ике генә студентка бирелә иде.

Университетны тәмамлагач та, без Казбек белән даими аралашып яшәдек. Мин газета-журналларда эшләгәндә, ул минем иң актив авторым булып китте. Казбек Гыйззәтов башта философия фәннәре кандидаты, аннары докторы булды, профессор, Татарстанның атказанган фән эшлек­лесе дәрәҗәләренә иреште, республика фәннәр академиясенең Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге бүләген алды. Шул ук вакытта әтисенең тормыш юлын һәм иҗатын өйрәнүгә дә көчен кызганмады.

Шушы көннәрдә Таҗи Гыйззәтнең тууына 120 ел тулды. Әмма бу дата республикада бөтенләй диярлек билгеләп үтелмәде, нигәдер онытылды.

Рәхим САТТАР

...Бөек Ватан сугышы каһарманы шагыйрь Рәхим Саттар улы Ил татар җәмәгатьчелегенә публицист, галим-философ буларак яхшы таныш. Кызганыч ки, ул безнең арадан иртәрәк китеп барды. Хәзер аның иҗатын барлау, укучыга җиткерү белән тормыш иптәше Сания Гасыйм кызы шөгыльләнә. Сания ханым бабасы Рәхим Саттар иҗатына да мөкиббән. Ул Рәхим Саттарның моңарчы укучыларга аз билгеле яки бөтенләй билгеле булмаган әсәрләрен, фронт хатларын, аның турында истәлекләрен туплап биш китап чыгарырга өлгергән инде.

Касыйм ФӘСӘХОВ, Нурихан ФӘТТАХ, Гариф АХУНОВ, Фаил ШӘФИГУЛЛИН...

Нурҗиһан ханым ире Касыйм Фәсәховның тарихыбызга багышланган поэмаларын җыеп, Татарстан китап нәшриятына тапшырды. Миңа Руфина ханымның ире Нурихан Фәттах, Наилә ханымның әтисе Татарстанның халык язучысы Гариф Ахунов, кызы Раушания һәм тормыш иптәше Эльмира ханымның сатирик язучыбыз Фаил Шәфигуллин архивын өйрәнү, тәртипкә китерү, моңарчы дөнья күргән әсәрләрен бергә туплау буенча зур эш башкарулары мәгълүм.

Бу мәкаләне язу барышында тагын бик күп фактлар хәтергә төште. Ләкин аларның барысын да бер язмага сыйдырып булмый шул. Шулай да үлгәннәрнең эшчәнлегенә лаеклы бәя бирер өчен тырышып йөрүче һәркемнең хезмәте хөрмәткә лаек. Үлгәннәрнең дә кадерен бел, савабы булыр.