РИММА РАТНИКОВА РИЗА ФӘХРЕТДИННЕҢ ТУГАНЫ БУЛЫП ЧЫКТЫ

Бүген Мәскәүдәге Үзәк Журналистлар йортында "Россия журналистикасы тарихында Ризаэддин Фәхретдин. Фикер иясе һәм нәширнең 150 еллыгы уңаеннан" дигән Бөтенроссия конференциясе үткәреләчәк. Әлеге чараны Мөселман журналистлары лигасы оештыра. Конференциядә Мәскәү, Петербург, Оренбург, Казан, Уфа, Төмән галимнәре һәм журналистлар берләшмәләре вәкилләре, дәүләт һәм дин әһелләре катнашыр дип көтелә. Шул уңайдан хәбәрчебез Рәшит Минһаҗ җыелыш эшендә катнашачак ТР Дәүләт Советы Рәисе урынбасары, ТР Журналистлар берлеге идарәсе рәисе Римма Ратниковага, Сезнең шәҗәрәгез Ризаэддин хәзрәткә бәйле икән, дип мөрәҗәгать итте.

– Әйе, шулай булып чыкты. Бу хакта мин берничә ел элек кенә белдем. Ризаэддин хәзрәт минем өчен моңарчы бер тарихи шәхес кенә иде. 1990 елларда, "Молодежь Татарстана" газетасында эшләгән вакытта, без аның хакында берничә язма бастырдык. Ул вакытта да ерак тарих – шәҗәрәм миңа билгесез иде.

Нишләп без шулай аңсыз, хәтерсез икән? Ни өчен үз шәҗәрәбезне начар беләбез? Моңа җавап бар, билгеле. Бу хакта мәгълүм булгач, әниемнән күп нәрсә сорашып белдем. Ул 1937 елны Лениногорск районының Югары Чыршылы (Чәшеле) авылында әбием белән бабаемның бик күп кулъязмаларны, документларны, китапларны төне буе мунча миченә якканнарын сөйләде. Алар муллалар нәселеннән булган. Ул заманда, билгеле, мондый кешеләргә куркыныч янаган. Шуңа күрә алар фамилияләрен дә алыштырып, Чапаевларга әйләнгән. 90 нчы елларда, архивлардан эзлик әле, нәсел-нәсәбебез тамырын беләсе килә, дигәч, әни рөхсәт итмәгән иде. Ул-бу килеп чыкмагае дип курыкты инде. Илебез шундый бит... Репрессияләр шаукымы әнигә дә тигән, күрәсең. Фаҗигале мизгелләрне күңелдә яңарту да кыен бит.

Хәзер инде тормышымда яңа этап башланды дип уйлыйм. Күптән түгел генә Казанда Роза Абзалова-Сәлманованың "Иманлы төбәк җәүһәрләре" дигән китабы басылды. Ул шушы Югары Чыршылының фаҗигале дә, шанлы да сәхифәләренә, мәшһүр ул-кызларына багышланган. Роза ханым беренче тапкыр килеп Чәшеле тарихы, шәҗәрәбез турында сөйләп биргәч, мин әле аңа ышанмадым. Журналистлар мәгълүматны берничә бәйсез чыганактан тикшереп карарга тиеш бит. Шулай итеп, мин дә тикшерә, кызыксына башладым. Чынлап та, хак икән. Менә шәҗәрәмне ясаттым. Ризаэддин хәзрәтнең әнисе – Мәүхүбә, әбисе – Фәхриҗамал, Фәхриҗамалның әтисе – Гыйсмәтулла. Менә шушы Гыйсмәтулла бабайга мин әни ягыннан барып тоташам. Әнием Ленаның әтисе – Сабирҗан, Сабирҗанның әни­се – Мәсрүрә, Мәсрүрәнең әтисе – Сәлахетдин, Сәлахетдиннең әтисе – Габдулкаюм. Габдулкаюмның әтисе – әлеге Гыйсмәтулла бабабыз. Безнең шәҗәрәдә мәшһүр Фатих Кәрими, башка күренекле кешеләр дә шактый.

Бу татарлыгың әтиеңнән түгел, әниеңнәндер, эзләп кара әле, дип киңәш биргән иде миңа бервакыт бер журналист. Дөрес, ул вакытта мин эзләмәдем. Әмма вакытлар үтү белән бу факт үзе өскә калкып чыкты. Хәзер инде мин Ризаэддин хәзрәт тормышы һәм иҗаты белән ныклап кызыксына, аның хезмәтләрен укый башладым. 17 гыйнварда аның тууына 150 ел тулды. Бу датаны Казанда бик зурлап билгеләп үтмәсәләр дә, авылда – Югары Чыршылыда матур итеп билгеләп үтәргә җыеналар. Иң мөһиме – Мәскәүдәге менә шушы конференция. Мин хәзер хәтта үз тормышыма яңа күзлектән карый башладым. Журналистикага тартылуым канымда булган икән. 1906 елны, Уфада Үзәк Диния нәзарәтендә казый булып эшләгән җиреннән, бабабыз Оренбургка яңа журнал ачарга килгән. Ул вакытта Казан татарларының газета-журналлары булмаган бит. Милләтне үстерү өчен вакытлы матбугат кирәклеген бик яхшы аңлаганга килгән ул күченеп. 1908–1918 елларда аның мөхәррирлегендә нәшер ителгән "Шура" журналы милли-дини тормышыбызда зур роль уйнаган. Публицист, педагог буларак, әлеге журнал сәхифәләрендә ул бик еш чыгыш ясаган. Тарих институты директоры Рафаил Хәкимов, РИУ ректоры Рәфыйк Мөхәммәтшин белән сөйләшеп, хәзер без аның публицистик язмаларын аерым китап итеп бастырып чыгарырга җыенабыз.

Галимнәр арасында да, дин әһелләре арасында да, яшь совет хакимияте каршында да мөфти Р.Фәхретдин зур абруй, ныклы терәк булган. Аның вафат булуын ишеткәч, Әстерхандагы бер мәшһүр милләттәшебезнең, гыйлем тавы ауды, дип әйтүе билгеле. Әле Әлмәттә, Уфада, Оренбургта да мәшһүр хәзрәткә багышланган конференцияләр үткәреләчәк.

P.S. Мәскәүдәге конференция хакында “Ватаным Татарстан”ның алдагы саннарында укый аласыз.