Фатыйх Сибагатуллин кабат халык һәм милләт язмышы турында

Россия Дәүләт Думасы депутаты, галим Фатыйх Сәүбән улы Сибагатуллин халык, милләт язмышы өчен һич кенә дә битараф түгел. Соңгы елларда нәшер ителгән китаплары да кулдан-кулга йөртеп, йотлыгып укылды, хәзер дә ул игелекле шөгылен дәвам итә. Күргән-белгәннәрен, теге яки бу вакыйгага карата фикерләрен кәгазь битләренә теркәп бару да аның күркәм гадәте. Бүген, хөрмәтле укучыларыбыз, шул көндәлекләрдән кайбер өземтәләрне сезнең игътибарга да тәкъдим итәбез.

Барыбыз да сөендек

Төзекләндерелгәннән соң Мәскәүдә җәмигъ мәчетен ачу тантанасында Владимир Владимирович Путин Болгарда ислам академиясен төзү турында тәкъ­димнең (тәкъдим, әлбәттә, рес­пуб­лика җитәкчелегенеке) хуп­лавын белдерде һәм шул рә­веш­ле, Россия мөселман­на­ры­ның бо­­рынгы рухи һәм фәнни үзәге торгызылачагын хәбәр итте. Мо­ңа барыбыз да бик сөендек.
Шулай итеп, Академия Рос­сия­дәге 20 миллион, Җир йөзен­дәге 1,5 миллиард мөсел­ман өчен куәтле дини үзәк булыр, дип фаразлана.

Булачак академиягә зур өмет баглау бик урынлы. Рөстәм Нургалиевич Миңнеханов искәрт­кәнчә, Россия мөселманнары экс­тремистлык оешмаларына җәлеп ителә. Сәбәбе – граж­дан­нарыбызның радикаль караш, экстремистлык рухындагы әдә­бият, социаль челтәрләр, чит ил­ләрнең мәгариф үзәкләре йогынтысына бирешүе.

Академия ни өчен Болгарда?

Монда бернинди дә шик булырга тиеш түгел. Болгарда булмаса, гаҗәпләнер идек. Бер генә илдә дә башкалада элек-электән эре дини уку йортлары булмаган. Американы гына мисалга китерик әле: Вашингтон – бары тик административ үзәк, Нью-Йорк – эшлекле үзәк, монда тормыш кайный, Бостон – укыту-өйрәтү үзәге, университет та шушы шә­һәрдә. Мондый төзелешне Америка Болгар дәүләтеннән алган, дип уйлыйм. Болгар ул – су буендагы эшлекле үзәк, Биләр – административ үзәк. Болгар бе­лән Биләр арасы бер ат алыштырып барып җитә торган ара. Кизләү исә укыту-өйрәнү үзәге булып исәп­ләнгән. Монда бик күпләр читтән килеп укыган. Әйтик, Кандалый, Утыз Имәни, Ризаэддин Фәх­ретдин, Гаяз Исхакый һ.б. бик күпләр. Шулар арасында хәзерге Спас районы хакимияте башлыгы Камил Нугаев­ның бабасы да шушы мәдрәсәне тәмам­лагач, аны Иске Рәҗәпкә мулла итеп җи­бәргәннәр, үзләре исә тумышлары белән Буа ягыннан. Дини уку йортының башкаладан читтә булуы төнге клублар, рестораннардан, ыгы-зы­гыдан читтә булуны да аңлата.

***
Биләр Европада иң зур шә­һәрләрдән саналган, халкы – 147 мең, территориясе – 800 гектар, чагыштыру өчен: борынгы Рим 400 гектардан артмаган. Бөек шә­һәр, великий город, дип йөргән­нәр аны. 922 елга кадәр, Ибн Фадлан килгәнче бу шәһәрдә нигезен тәңречелек тәшкил итүче өч төрле дин, шул исәптән православие дине дә хакимлек иткән. Православие динен­дә­ге­ләр өч бармак белән һәм ике бармак белән чукына торганнарга бүленгән. Икен­челәре исламга якынрак, 60-70 процент тәң­ре­челек өстенлек итә.

Монголлар, шактый вакыт Биләрне ала алмый азапланган. Алгач, имештер, барлык халыкны кырып бетергәннәр дә үзәкне Болгарда төзегәннәр. Болгар 1236 – 1247 елларда Алтын Урда­ның үзә­ге булып исәпләнгән. Инде язуымча, Биләр – Европаның иң зур шә­һәре, шунлыктан безгә Болгар белән генә чикләнмичә, Биләрне дә бик ныклап өйрә­нергә, архео­логларның тарихчылар белән бергә эшләве кирәк. Исламны фәнни яктан күтәргәндә моның бик зур ярдәме тиячәк. Биләр Болгарны тулыландыра гына.

Дөньяда 117 дин бар. Барысы да үз Аллаларын дөрес дип саный. Һәм ул шулай да. Һәр дингә дә тигез караш булырга тиеш. Академия менә шул рольне дә үтәр, дип уйлыйм. Дөньядагы диннәргә мөнәсәбәтле лекция­ләр белән үзем дә чыгыш ясарга әзермен.

***
Мине тәңречелектә гаепләү­челәр бар. Мин бит тәңречелекне алга сөрүче түгел. Мин бары тик фактны язам: барлык диннәр дә башлангычны тәңречелектән алган. Бу фактны беркая да куеп булмый. Диннәрнең нигезе тәң­речелектә.

Мин китапларымда һәрбе­регез үз Аллагызга табыныгыз, әмма бик тирәнгә кермәгез, фанатизмга, экстремизмга барып җитмәгез, дип язам. Бер чиктән икенчесенә тайпылуны наданлыктан күрәм. Әйтик, менә сугышта үләсең икән – турыдан-туры оҗмахка эләгәсең диюне ничек аңларга?

Яшьләребездә наданлык көч­ле. Нурлатта эшләгән чакта, махсус, мәдрәсәдә ниндирәк балалар укый икән, дип кызыксынган идем. “3”кә, “4”кә укыган балалар. Отличниклардан берәү дә юк.

Мыскыллаудан котылдык

Мәктәп дәреслекләреннән “Та­тар-монгол изүе” дигән тө­шенчә алып ташланды. Бу, беренче чиратта, Рафаэль Хәкимов җитәкчелегендәге Тарих институты коллективының җиңүе дип исәплим. Әйе, әйе, җиңү! Алар Мәскәү тарихчыларын, Мәскәү­дәге җитәкчелекне тарихи дө­рес­леккә ышандыра алды. Байтак вакыт ялган белән килешеп яшәргә мәҗбүр булдык. Шулай итеп хәзер без мыскыллаудан котылдык, югыйсә кемнең эше юк, Жириновский кебекләр бигрәк тә, “татар-монгол изүе” төшен­чәсен мыскыллау чарасы буларак куллана башлаганнар иде.
Монгол дигән милләт го­мумән юк. Алар борынгы заманда Себердә яшәгән халык, ойратлар дип йөртелгәннәр. Идел буенда талау-урлау белән көн күр­гәннәр.

Депутатлар китап сорый

Милләт язмышына, диннәргә мөнәсәбәтле китаплар дөнья күргәч, Силантьев фамилияле әфәнде мине дин тотучыларны мыскыллауда гаепләп, шикаять язды. Депутат этикасы комис­сиясендә тикшерделәр һәм ки­тап­ларда бернинди мыскыллау да юк дигән нәтиҗә чыгарып, кулга документ бирделәр. Мин исә үзен дин белгече дип санаучы әфәндегә берничә соравыма җавап бирүен үтенеп, хат юлладым. Аннан җавап юк, үзе­нең хаксызлыгын аңла­ган­дыр, дип әйтә алмыйм, әмма җавап язарга батырчылыгы җитмәде. Дума депутатлары исә, китаплар тагын булачакмы, дип сорап торалар. Тарих белән кызыксынучылар күп.

***
Хәзерге чорда килеп чыккан сугышлар, шулай ук Сүриядәге хәрби бәрелешләр дә дин аркасында килеп чыккан низаглар, дип беләм. Шигыйлар белән сөн­ниләр үзара тыныша алмый. Сү­риядә сөн­ниләр күпчелекне тәш­кил итә, шигыйлар – азчылык, ун процент халык – христиан ди­нен­дәгеләр.
Украинадагы хәлләр дә күп­челек очракта дингә килеп тоташа. Теге яктагылар – католиклар, безнең күршедәгеләр православие динендә.

Без кемнәр?

Мин үземне тикшерттем һәм мин – көнчыгыш фин, төрки­ләр­нең – алтай тө­рекләренең ту­ганнан туганы булып чыгам. Тәр­биям буенча, гореф-гадәт­ләрем буенча традицион ислам динен тотучы татармын. Уй-фикер­лә­вем дә татарча. Үзләрен тик­шертүчеләр күп, алар да байтак очракта фин яки яһүд булып чыгалар. Батый кил­гәнчегә кадәр – 1224 елда, Кол Гали язганча, Йосыф белән Зөләйха кыйссасы да яһүд турында. Әмма бу яһүдне инде без татарлашкан, дип әй­тәбез, татар, дип әйтәбез. Йосыф (Иосиф) тәрбиясе, гореф-гадәт­ләре, аң­лашу теле буенча да татар булып чыга. Димәк, иң беренче язылган әсәребез татарлашкан яһүд турында: “Татары и евреи” дигән китабымда менә шуны исбатларга тырыштым да.

Футбол безнең уенмы?

Кемдер килешергә, кем­дер килешмәскә мөмкин: футбол безнең генетикадагы спорт төре түгел ул. Татар гомер-гомергә көрәштә бары тик үзенә генә таянган, күмәк уен безгә бигүк төс түгел. Әлбәттә, кыш көне авылда хоккей уйный идек. Кыш озын булганлыктан, без аны яраттык, үз иттек, чыныгу алдык. Футбол­ны бигүк үз итмәвебез җәйге чорның кыска булуыннан һәм җәен авылда эшнең күп булуыннан да киләдер. Көрәштә, шахмат, ат ярышуында, штанга, гер күтәрү, йөгерүдә җиңү кешенең фәкать үзеннән генә тора. Без –үзебез өчен үзебез көрәшә торган, үзебезне яклый ала торган халык. Футболда стадионнарның тулы булмавы, җитәкчелеккә дә еш кына ризасызлык белде­ре­лүе, ихтимал, футболның безнең кандагы уен булмавыннан килә­дер дә.

Апаз – әп-әз

Авыллар тарихын белү, өй­рәнүне бик күркәм гамәл дип саныйм. Дөрес, бу юнәлештә азмы-күпме эш бара, тик җитәрлек түгел.
Оятыма, минем үземнең дә бу өлкәгә кул җитмәде. Югыйсә авылыбызга терәлеп үк торган (ара биш километр) мари халкы инде күптән үз авыллары тарихларын барлап, фәнни нигезләп киләчәк буыннарга калдыру хәстәрен күрде.

Минем туган авылым Апаз урынында, Иван IV гаскәрләре Казанны яулап алганчы, марилар һәм удмуртлар яшәгәнлеге мәгъ­лүм. Казан яулап алынгач, татар­ларның байтагы хәзерге безнең авыл тирәләрендә сыену урыны тапкан. Михаил Худяков хезмәт­ләрендә дә бу хакта языла. Михаил Георгиевич – безнең якташыбыз, 1894 елда Киров өлкә­сенең Малмыж шәһәрендә дөньяга килгән, 42 яшендә “халык дошманы” дип атып үте­рел­гән. Ул – безнең тарихны өйрә­нүгә, аны дөрес чагылдыруга ифрат зур көч куйган галим. Монда шулай ук Гумилевны да хөр­мәтләп искә алу урынлы булыр. Ул – тулаем төрки халыклар турында саллы хезмәтләр язып калдыручы шә­хес.

Татарлар сыену урыны эзләп килгәндә башка милләт халкы авылларын ташлап китә торган булганнар. Авылларга исем кушылу да күп очракта менә шул чорга туры килә. Әйтик, Балтач районындагы марилар яшәгән Пыжмара исеменең килеп чыгышы болайрак аңлатыла: авылыннан чыгып киткәндә бер мари хатыны: “Пыжым ара, пыжым ара”, – дип өзгәләнә икән. Безнеңчә, бияләем кала, бияләем кала, ди­гәнне аңлата инде. Менә шуннан чыгып, татарлар: “Бу авыл­ның исеме Пыжмара икән”, – дип хә­терләренә сеңдергәннәр.

Үзебезнең авыл исеменең ки­леп чыгышы да шулай ук татар­ларның күчеш чоры белән бәй­ле. Ике елга (Шушма, Сәрдә ел­га­ла­ры) тоташкан урында бик кечкенә мари авылы була. Авыл кечкенә, Казан ягыннан килүче татарлар исә күп. Ара­ларыннан берсе карап-карап торган да: “Монда йортлар әп-әз икән”, – дип куйган, шуннан әп-әз дигән­нәре тора-бара чир­кәүле дә, мәчетле дә Апазга әй­ләнгән дә куйган. Кайсы гына авыл­ны алма, кы­зык та, вакыт-вакыт кызганыч та вакыйгалар бе­лән бәйле. Без аларны өй­рә­­нер­гә, белергә, фәнни яктан ни­гез­ләргә бу­рычлы, һәр авыл­ның тарихы ачыкланган булыр­га тиеш.