Бәрәңгедән аермасын...

Республиканың егер­ме­дән артык районы бәрәң­ге үстерүне кирәк санамый. Хуҗалыклар күп дигәндә, аны үзләренә җитәрлек күләмдә генә үстерә. Ярый әле бернинди кыенлык­ларга карамый, күпләп бәрәңге игү­че Арча, Кукмара, Биектау, Лаеш, Мин­зәлә, Тукай, Буа районы ху­җалыклары бар. Алар да булмаса, күрше республикалар яки чит илләр­дән кайчан китерерләр икән дип көтеп утырырга гына кала.

Шунысы да мөһим: күп­ләп бәрәңге игүче хуҗалык­лар белән янәшә урнашкан авылларда чәчүлек орлык, ашлама һәм төрле препаратлар буенча да проблемалар юк дияргә була. Һәрхәлдә, бәрәңгедән бизгән районнардагы кебек яз саен авыл халкы чәчүлек орлыкны каян алырга, дип баш ватмый.

Махсус техникасы булган эре хуҗалыкларда бәрәңге үстерү күпкә уңайлырак, билгеле. Тик крестьян-фер­мер һәм шәхси хуҗалыклар икенче икмәктән бизәргә җыен­мый. Шәһәрдә яшәп, берничә сутый бакча кишәр­лекләрендә бәрәңге үстерү­челәр саны да кимеми. Рес­публикада җи­теш­терелгән бәрәңгенең күп өлеше алар хезмәте җимеше булуы да шуны раслый.

Михнәте дә җитәрлек

Бәрәңгеле булам дип, иртә яздан көзгә кадәр бил бөгү теләсә кемнең хәлен­нән килә торган гамәл түгел, билгеле. Бәрәңге утыртасы ки­шәрлек­не вакытында ти­ешлечә эш­кәртеп, черемә кертмәсәң, корткычларга, чүп үләннә­ренә каршы чаралар куллан­масаң яки югары җитеш­терүчән сортлар утыртмасаң, мөмкин булган уңышны да җыеп алып булмый. Өстәвенә колорадо коңгызы, проволочник, тагын әллә нинди бө­җәкләр сагалап кына тора.

Кибетләрдә ел әйләнәсе булып торгангамы, әллә олыгайган көннәрендә мәшәкате азрак булсын дипме, шәхси хуҗалыкларда җитеш­терел­гән бәрәңге күләме соңгы елларда кимүгә таба бара бугай. Язын бәрәңгенең бәясе кинәт күтәрелеп китүнең сәбәп­ләре дә шуңа бәйле тү­гелме икән әле. Хәер, кай­берәүләр­нең кышлыкка дип куелган запаслары да вакытыннан элек чери, бозыла башлау да хәл­не катлауландыргандыр, шәт.

Бакчада гаиләңә һәм якыннарыңа җитәрлек кенә түгел, язын чәчүлеккә калырлык күләмдә бәрәңге үстерү мөмкинлеге була торып та, ни өчен күбебезгә бүген килограммын 35-40 сумнан әллә кайларда җитештерел­гән бә­рәңге сатып алырга туры килә? Ярый ла ул сәла­мәтлеккә файдасыннан зыяны күп булган төрле агулы препаратлар белән эшкәр­телгән булмаса. Ни генә ди­сәк тә, үзең үс­тер­гәне ышанычлырак шул инде.

Чәчүлекне каян алырга?

Шәхси хуҗалыкларның бәрәңге үстерүдән әкренләп читләшә баруының сәбәплә­ре нәрсәдә? Гомумән, шәхси хуҗалыкларда бәрәңге үс­терүнең файдасы бармы? Әллә кибеттән алу отышлыракмы? Үстерәм дисәң, ни­ләр эш­ләргә? Сыйфатлы орлыкны каян алырга? Әлеге һәм башка сорауларны Татарстан авыл хуҗалыгы фән­ни-тикшеренү институтының бәрәңге үстерү проблемалары белән шөгыль­ләнүче га­лимнәренә бирергә булдык.

– Бәрәңге үстерү элек тә җиңел булмаган, хәзер дә бик күп тырышлык сорый торган хезмәт, – ди Татарстан авыл хуҗалыгы фәнни-тик­шеренү институты галиме, авыл ху­җалыгы фәннәре докторы Фә­ния Җамалиева. Чыгымнарын да аз дип әйт­мәс идем. Хезмәтеннән тыш, югары җитештерүчән супер­элита бәрәңге, төрле авыруларга каршы препаратлар һәм башка кирәк-яраклар­ның бәясе гел арта тора. Әйтик, 6 сутый җиреңә бә­рәңге утыртырга теләдең. Бер сутыйга уртача 25 килограмм орлык кирәк. Килограммы 30 сумнан, 4500 сумлык чәчүлек кенә кирәк. Ярый ла, көздән әзерләп калдырган орлыгың булса.

Фәния Фәйзрахман кызы әйтүенчә, бәрәңге игүдә иң мөһиме – төрле авырулар белән зарарланмаган, кыш дәвамында яхшы сакланган орлык утырту. Институтның “Үсемлекләр саклау үзәге” җитәкчесе һәм озак еллар бәрәңге үстерү белән шө­гыль­­ләнүче галим сүзләренә караганда, утыртыр алдыннан орлыкны көл, марганцовка кебек микроэлементлар белән эшкәртеп чыгу да файдалы. Ни өчен дигәндә, орлыкны саклау өчен тиешле шартлар җи­тешмәү сәбәп­ле, орлыкка дип калдырылган бәрәңге озын кыш дә­ва­мында күп төрле авыруларга дучар ителергә дә мөмкин. Чәчү­лекне өч-дүрт ел саен алыштырып торма­саң, уңы­шы елдан-ел кими, ди ул.

Сортларга килгәндә, шәх­си хуҗалыклар өчен институт галимнәре бәрәңгенең “Невский“, “Удача“, “Розара“, “Ред“, “Скар­летт“, иртә утыртыла торган “Жуковский“ төрләрен кулайрак күрә. Бу сортларны исә Татарстан авыл хуҗалыгы фәнни-тик­шеренү институты аша да алып була.

Кайчан утыртасы?

Бәрәңгедән яхшы уңыш алу өчен аның урынын алыштыру яки ел саен ки­шәрлекне икегә бүлеп, “чәчү әйләнеше” булдыру кирәк. Институт җитәк­чесе, авыл хуҗа­лыгы фән­нәре докторы Марсель Та­һиров раславынча, җир ки­шәрлеген белеп файдаланганда, ягъни урынын әледән-әле алыштырып торганда, уңышы кимеми. Мо­ның өчен кишәрлекне гадәт­тә икегә бүләләр. Икенче яртысына борчак, люцерна, люпин, рапс, горчица кебек үзеннән соң туфракта шактый күләм­дә азот кебек файдалы мат­дәләр калдыручы үсемлек чәчү отышлы.

– Бәрәңгене озак еллар дәвамында бер үк участокка утырту нәтиҗәсендә туфракта төрле авырулар, зарарлы микроблар туплана, – ди ин­ститутның бәрәңге үстерү үзәге җитәкчесе, авыл хуҗа­лыгы фәннәре кандидаты Зинон Сташевский. – Мондый хәлдән коты­луның иң кулай юлы – бәрәңге бакчасында “чәчү әйләнеше” булдыру.

Вакытына килгәндә, бел­гечләр җир кибеп, җылынып җитмичә, бәрәңге утыртырга киңәш итми. Бәрәңге чо­кы­рының тирәнлеге 8 сантиметр чамасы булырга тиеш. Утыртырга ике атна чамасы каларак, бәрәңгене язгы һавага күнектерү кирәк. Мо­ның өчен тышта ким ди­гәндә 14-16 градус җылы­лык булу да шарт. Бу вакыт эчендә чәчүлек орлыкта үрентеләр барлыкка килә. Кагыйдә буларак, кояш нурлары астында чыныгу алган бәрәңге тизрәк тишелеп чыга, уңышы да берничә атнага иртәрәк өлгерә.
Чүп үләннәре күтәрелеп китмәсен өчен, утыртканнан соң ике атнадан бәрәңге җирен тырмалап чыгу мө­һим. Аннары инде кыру, төпкә өю мәшәкатьләре чиратка баса. Кыскасы, эш-мәшәкатьләре дә бик күп, рәхәте дә җитәрлек...