Татар теленнән оялу, яки Кулланучыга таба бер адым ясый белмәү

Шундый гадәт канга сең­гән: сатып алганда әйбер­ләрнең тышлыгына карыйм, җитештерү көннәре белән беррәттән татарча язылганмы, юкмы дип тә тикшерәм. Киштәдә ике җитештерүченең бер төр­ле товары ята икән, татар телен ихтирам итүче җи­тештерүченең товарын сатып алам. “Эдельвейс” тышлыгына татарча мәгъ­лүмат бирергә тартына икән, әйдә, хуш, милли бизәкле, саф татар телендә язылган “Вамин” яки Ар­ча­ның Наласа авылында чыккан сөтләргә өстенлек бирәм.

Бу рәвешле сатып алучылар мин генә түгел, яшьләр арасында андыйлар шактый. Үзенә күрә татар теленә инвес­тиция булсын дип, игътибар арттыру ниятеннән эшләнә. “Вамин” бөлгенлеккә төште, аның урынына хәзер кибет киштәләрендә “Просто молоко” пәйда булды. Яңа себерке яңача себерә дигәндәй, товар билгесе дә, исеме дә үзгәрде. Ребрендинг уздырсалар, уз­дыралар инде, анда эшебез юк, ләкин тышлыктагы татарча сүзләр юкка чыкты. Моны ничек аңларга?

Татар теле кая югалды?

“Просто молоко” ширкәте­нең техник директоры Андрей Андреев яңа продукция тышлыкларында татар теле төшеп калуының ике сәбәбе бар, дип аңлатты. “Татар те­ленең тышлыкта юкка чыгуы ялгышлык түгел. Кирәк дип тапмадык. Без Россия канун­намәсе, таможня регламенты нигезендә эшлибез. Анда уртак тел – рус теле. Әгәр дә продукция Казахстанга чыга икән, без казахча да язарга тиеш булачакбыз. Татарстан, Россия, башка илләр өчен аерым тышлык, каплар чыгару кыйммәткә төшә. Аз күләмдә чыгарган булсак, бәлки, моны эшләп тә булыр иде, ләкин аның кирәген тапмадык.

Аннары аның икенче ягы бар: рус телендәге күп сүзләр татарчага тәрҗемә ителми, шулай яңгырагач, язылгач, дубляж эшләүдән нинди мәгънә? Без бары тик урысча гына язарга кирәк дигән карарга килдек, канун бозмыйбыз”, – диде Андреев.

“Ә ике телнең дә бертигез дәрәҗәдә булган Татарстанда эшләү, дәүләт телләрен исәп­кә алып җитештерү, милли республикада яшәүче күпче­лек кулланучыларның туган телләрен ихтирам итеп, бизнес корырга нәрсә комачаулый?” – дигән сорауга: “Милли тел мөһим, Татарстанда эшләгәнебезне дә аң­лыйбыз, ләкин рус телен татарлар да яхшы аңлый. “Ва­мин”ның элеккеге продук­циясеннән безнеке аерыла, без сыйфатлы ризык җитеш­терәбез. Бу тышлыктагы мәгъ­лүматка караганда мөһим­рәктер бит?!” – дип әйтте ул.

Чынында икесе дә мөһим. Чит илгә җитештергән продукция чыккан килеш тә, казахлар яки белоруслар: “Ник татарча язылган?” – дип кире бормас иде әле. Аннары “Просто молоко”ның төп сатып алучысы Кострома яки Минск түгел, ә биредә яшәү­челәр. Димәк, безнең теләк, бу очракта, тел исәпкә алынырга тиештер.

“Просто молоко” сөт комбинаты вәкилләре белән кулланучылар ихтыяҗы турында озак сөйләштек, ахыр чиктә, татар телле мәгъ­лү­матка сорау бар икән, барлык тәкъ­димнәрне тыңларга, үзгәрер­гә риза булганнарын белдер­деләр. Бу турыда алар­ның Интернет сәхифә­ләренә – www.tatarmilk.ru язар­га да, шалтыратып әй­тергә дә мөмкин.

Татар телендә бизнес кору

Әйе, татарлар рус телен яхшы белә, ләкин эш бит тел белүдә түгел. Базар мөнәсә­бәтләре заманында яшибез икән, димәк, товарны сатканда кешенең күңелен яулап алу да мөһим. Оста сатучы икән син, кулланучы белән бер телдә сөйләш! Сатып алучыга ни кадәр якын син, шул кадәр товарың да күпләп сатылачак. Мәсәлән, төзелеш товарлары кибетенә керә ди татар кешесе. Киштәдә ике чүкеч ята. Берсенә “Молоток” дип язылган, ә икенчесенә “Чүкеч” – “Молоток”. Авылда йорт торгызучы кайсысын алачак? Үз телендә язылганны сайлый ул, чөнки шунысы якынрак, күңелгә ятышлырак. Татар сатып алучысы үзен­чәлекле бит ул: син аңа таба бер адым яса, ул рәхмәт йөзеннән биш адым ясаячак!

“Әгәр дә бизнес җитеш­тергән продукт татар телле кулланучысына да кызыклы, кирәкле икән, һәм ул татар телле кулланучы яшәгән тө­бәктә сатылырга юнәлдерелә икән, әлбәттә, тышлыкта татарча язылырга тиеш. Бу – дәүләткә ярау, законга ярак­лашу да түгел, беренче чиратта бу бизнесның уңышка ирешүе өчен кирәк. Кем бу алымнан баш тарта – шул күпмедер дәрәҗәдә потенциаль керемен югалта дигән сүз. Кулланучы белән кулланучы телендә сөйләшү – кичек­мәстән уңышка китерә торган адым, моны исбатлаучы бик күп тикшеренүләр үткәрел­гән, бу бәхәссез. Татар телле кулланучының күпчелеге Казанда, авылда бит. Авыл өчен җитештерелгән әйберләгә татарча язу кирәк”, – дип саный маркетолог Алсу Исмәгый­лева.

Читтәге эшмәкәрләр: “Татар теле файда китерә”

Татарстандагы җитеште­рүчеләрне татарча язарга күндерү авыр, ә менә чит­тә­геләр арасыннан республикадагы ике теллелекне эшкә җигеп, сәүдә эшен актив алып бару үрнәкләре күп. Кайбе­рәүләре татар телен кулланганда керем артты дип тә белдерә.

Безнекеләр кебек, Татарстан, Россия өчен аерым кап­лар бастыру – артык чыгым, дип тормыйлар, язалар. Мәсә­лән, республика кибет киштә­ләрендә “Самарские хлеб­цы”ларны очратып була. Кабына игътибар итсәгез, барлык составы татарча язылган. Әлбәттә, аларның көндәлек җитештерү күләме йөзләгән тонналар белән исәпләнми, ләкин аның директоры Игорь Кравченко: “Татарстанда сәү­дә итү өчен аерым каплар бас­тырдык. Моңа кадәр бер үк тышлыклар иде, ләкин сезнең республикада ике дәү­ләт теле, шуны исәптә тотып эш­ләдек. Кызык күре­неш: татарча яза башлаганыбызга ел ярым, күп булмаса да, ләкин керемебез 5 процентка артты. Татарстан сатып алучысы да үзенчәлекле – татарча язулар пәйда булгач, миңа өч кеше “рәхмәт” әйтеп шалтыратты. Ни диим, күңелгә рәхәт!” – дип аңлатты эшмәкәр.

Мари Иленең “Йола” ит комбинаты да хәләл ит ризык­ларына татарча исем бирә, барлык мәгълүмат хатасыз татарча тәрҗемә ителгән. Бу гына да түгел. Мәскәү тирәсен­дәге Дмитровск шәһәренең сөт комбинаты бар, аларның үз Интернет сәхифәсе эшли. Шаккатканым шул булды: сайттагы рус телендә язылган барлык мәгълүмат, яңалык­лар инглиз, алман, кытай, италь­ян, француз телләренә тәр­җемә ителеп, яңартыла. Болар рә­теннән татарча сәхифә дә эшли. Иренмичә ачып карагыз, тикшерегез (www.dmz.ru). Саф татарча, тәмле телдә язылган. Алар­ның сөт ризык­лары Татарстанда сатылмый, татар кулланучысы белән берничек тә кисешми. Түзмә­дем, шалтыраттым. Дмитровск сөт комбинаты идарәчесе Кон­стантин Александров: “Ки­лә­чәк нинди булыр, билгесез. Кем белә, бәлки, кайчан да булса Татарстан төбәгендә дә эшләрбез. Ә сайтның татарча булуы ул – алдан аудиторияне тикшереп карау. Татарлар күп, һәр кешегә үз ризыгы якын булган кебек, теле дә якын. Менә сез сайтны күр­дегез, “рәхмәт” дисез, башкалар да аны кү­рәчәк. Ә безгә бу – уңай имидж, начар түгел бит! Тәр­җемәне Татарстан кешесе башкарды, аңа акча түләдек. Безнең өчен ул әллә ни зур чыгым булмады”, – дип сөйләде.

Татар теленә акча жәл

Мондый уңай мисаллар күп. Татарстан җи­тештерүче­ләре арасында гына бу якка кымшану авыр бара. Чаллы­ның “Тортугалия” ширкәте дә татлы ризыклар­ның кабында татар теленә урын таба алмый. Аның директоры Эдуард Юнысов: “Барлык сүзләр дә татарчага тәрҗемә ителми, аннары урын юк, этикетканы зуррак эшләсәк, ризык бәясе кыйм­мәтләнәчәк”, – дип татарча язмауның йөз сәбәбен тапкан иде. Югыйсә “Тортугалия” без белмәгән, ишетмәгән ризыклардан торт, пирожный ясамый, алар да өйдә хуҗаби­кәләр кулланган он, йомырка, атланмай, серкә, шикәр комын куллана. Яшел Үзән сөт комбинаты вәкил­ләре дә: “Татарча тәрҗемә итәргә белгеч­ләр дә, акча да юк”, – дип аңлат­ты. Тәрҗемә итеп булмый дигәне дә, этикеткаларны ике сантиметрга зуррак эшләгән­дә, ризыкның 30-50 сумга кыйммәтләнүе дә – әкият.
Татарстан кулланучысын татар телендә язылган тышлыклар белән сөендерер өчен бары теләк кенә кирәк. Ә болай, чынында, гади итеп әйткәндә, татар теленә акча жәл, артык чыгым дип карыйлар. Исәпкә алыгыз: болар барысы да үзебезнең татар кешеләре.

Facebookта Инсаф Хәми­тов кызык фикер язган иде: “Хәтта татарны кычкыртып телсез калдырган Советлар заманында да, ничектер җаен табып, завод-фабрика­ларга матур татар исемнәре бирә белгәннәр. Мәсәлән, “Тасма“, “Нәфис“ предприятиеләре, Әлмәттә – “Алсу“ фабрикасы. КамАЗның да тәүге исеме “БАТЫР“ иде. Башкалабызда “Акчарлак“ рестораны бар иде. Соңрак “Аш-Су“, “Данлы киемнәр“, “Сунар“ фирмалары, “Ак Барс“, “Кара алтын“ банклары килеп чыкты. “Татарстан сөте“ бренды да колакка ятышлы булды. Ә хәзер ничек? “Эдельвейс“, “Просто молоко”, “Джойта“, “Субконтинент“… Бүген әнә химград, IT-парк, СМАРТ-Си­ти, Иннополис, Агропромпарклар тө­зибез. Үз телебез­дә тиешле атамалар, матур сүзләр таба алмыйбыз икән, исемнәре­без дә безнең – Иван. Товарлары кыйммәт булса да, “Бәхетле“ кибетлә­ренә керәм, чөнки татарча. Татар телен ихтирам итмәгән­нәрнең товарларын ник мин алырга тиеш?” – ди ул. Һәм Инсаф кебек фикер йөртү­челәр шактый.