Имам яки мулла гына "хәләл" дип әйтә алмый

Күршебездә рус милләтеннән булган Таисия әби яши иде. Христианнарның дини бәйрәмнәрен бер дә калдырмый, чиркәүгә йөри. Безне дә мөселман бәйрәмнәрендә котларга онытмый. Пәрәмәчләр, бәлешләр пешергән вакытта аны да сыйлыйбыз. Ул да безгә ризыкларыннан авыз иттерә. Һәм пешергән бәлешләренең хәләл иттән әзерләнгәнен дә әйтергә онытмый.

Менә шул әбинең бер тапкыр да дуңгыз ите ашаганын хәтерләмим. Чөнки үзе үк: "Мин хәләл ит кенә алам. Ул бик чиста һәм тәмле була", – дип әйтә. Соңгы елларда "хәләл ит" мөселманнар өчен генә түгел, ә башка өммәттәге халыкларга да кулланылышка керде. Хәзерге вакытта хәләл продукциягә сорау бермә-бер арткан.

Урау юллар Аша  үтәргә кирәк

– Бүген бездә җитештерелә торган хәләл продукция чит илгә чыга башладымы әле? – дип кызыксынам "Хәләл" дөньякүләм ислам палатасы мәгълүмат һәм тикшерү үзәге директоры Динар Садыйковтан. Чөнки соңгы елларда товарларны экспортка чыгаруның нечкәлекләрен аннан да яхшы белүче юк бугай.

– Чит илгә чыгару – бик четерекле мәсьәлә. – ди ул. – Ансат кына булса, аны теләгән һәркем эшли алыр иде. Шуңа күрә бу оешма корылган вакытта экспорт мәсьәләләрен беренче планга куйды. Чөнки бу процесска шактый вакыт сарыф ителәчәген бик яхшы аңлый идек. "Хәләл"нең ветеринария таләпләренә, чит ил стандартларына туры килү-килмәве, продукцияне кабул итүче оешмаларның бирегә килеп тикшерү үткәрүе – болар барысы да мәҗбүри.

Аннан ике ил арасында сәяси элемтәләр булуы да шарт икән шул. Әйтик, Россиянең без эшләргә теләгән илләр белән алыш-биреше булмаска мөмкин. Бу очракта син "хәләл" продукцияне теләсәң дә чыгара алмыйсың. "Хәләл"  стандартының  документы чит илдә кабул ителүе дә иң мөһим мәсьәләләрнең берсе булып тора. Чөнки бүген теләсә кем, мин сертификат бирәм, дип әйтергә мөмкин. Шул ук вакытта чит илләр белән очрашулар оештыру, килешүләр төзү бик күп вакытны ала икән. Динар әфәнде әйтүенчә, бүген күп кенә чикләр узылган, без экспортка әзер, дип әйтергә җирлек бар. Шушы көннәрдә генә бер кошчылык фабрикасына үзенең продукциясе белән чит илгә чыгу мөмкинлеге туган. Бөтен тикшерү нокталарын узган. Яңа елга кадәр экспортка чыгарга исәп тоталар. Бу оешманың Татарстаннан булмавы гына гаҗәп тоела.

Нишләптер чит төбәктәге фабрикалар Татарстанга караганда өлгеррәк булып чыккан. Бездәге оешмаларның моңарчы  йоклап ятуы оят, әлбәттә. Үзәккә: "Башта эшләп карагыз, әгәр барып чыкса, без кушылырбыз", – дигән фикерләрен җиткергәннәр.

– Әмма алай булмый. Бу эштә син үзең тырышырга тиешсең, – ди Динар Садыйков. – Кемнәрнеңдер авыр чикләрне узып чыкканын көтеп яту һәм шуннан соң гына, мин дә кушылам, дип уйлау – ялгыш фикер.

Сер түгел, бу процесста баштан ук Татарстан катнашмаган. Ә мөселман булмаган җитәкче кул астында эшләгән чит төбәктәге оешмаларның, икътисад ягыннан үзләренә табыш керәчәген аңлап, бу эшкә беренче кушылуы безгә үрнәк булып тора. Экспортка чыгу өчен дә урау юллар аша узарга туры килә. Чөнки чит илдән белгечләр китертеп, документларны раслату, дәүләт оешмаларындагы бюрократия баскычларын узып чыгу өчен күпмедер вакытыңны һәм акчаңны да сарыф итәргә кирәк.

Хәләл ит лабораторияләрдә тикшерелә

Мөселман дәүләтләрендә яшәүчеләр болай да хәләл ит, ризык ашый. Алар безнең хәләл продукциягә мохтаҗмы икән соң дип уйлап куясың. Күрәсең, кирәк булмаса, үзәк мондый четерекле проблемаларны чишәргә алынмас иде.

– Дистә еллар элек үзебездәге вәзгыятьне искә төшерсәк, ул вакытта хәләл ризык берәүгә дә кирәк түгел иде, – ди Динар Садыйков. – Җитештерелгән продукция сатылып бетми. Оешмалар да кызыксынмый, сораучы да, алучы да юк, дип әйтәләр иде. Ләкин соңгы өч елда сорау күбәйде. Бүген хәләл продукциягә таләп Россиянең үз эчендә дә үтәлеп бетми хәтта. Халык хәләл ит һәм ризык сорый. Үзебездә продукция җитми, ник сез чит илгә чыгарга омтыласыз, дип кызыксынучылар да күп. Ләкин без бүгенге көн белән генә яши алмыйбыз.

Узган елгы статистикага күз салсак, кошчылык фабрикалары продукцияне 50 процентка якын арттырып үти башлаган икән. Янкормалар корып, ит җитештерүчеләр күбәйгән. Киләчәктә шундый тизлек белән эшли башласалар, алар продукциясен кая куярга тиеш? Чүпкә чыгарып ыргыта алмый бит?! Йә алар үзеннән-үзе хәләл ит җитештерүгә күчәчәк, йә экспортка чыгачак. Әлбәттә инде, христиан илләренә, Европага чыгару өчен тырышачаклар. Ә бүген аларга синең тавыгың кирәк түгел, чөнки бу илләр үзләре җитештергән итне безгә сатып ята. Димәк, чыгу юлы фәкать мөселман илләренә генә. Шулай булгач, экспортка чыгу өчен фабрикаларның хәләл ит җитештерүе зарур. Үзенең киләчәген бер-ике ел алдан күргән оешмалар бүгеннән үк эшли башларга тиеш, дип белдерә үзәктә эшләүче экспертлар. Узган ел: "Нәрсәгә кирәк ул сезгә, чит илгә чыгу өчен ихтыяҗ юк бит", – дип әйткән булсалар, быел исә вәзгыять үзгәргән. "Әгәр бүген кошчылык фабрикалары килеп, экспортка чыгарга тели икән, без әзер булырга тиеш, – ди Динар әфәнде.– Бүген эшне башлап җибәреп кенә чит илгә чыгу мөмкин. Халкыбызда бик тә матур әйтем бар: чананы – җәйдән, арбаны кыштан әзерләп куй, ди ул".

Без бит кибеткә керүгә үк "хәләл" дигән билгене эзлибез. Күп кенә чит төбәкләрдә исә хәләл продукция җитештерүчеләр, халык безгә ышана, дип сертификатсыз, билгесез эшли бирә. Андый шәхси оешмаларга таләпләр ниндирәк соң? Киләчәктә дә сертификатсыз эшләүләрен дәвам итәрләрме икән?

Динар Садыйков әйтүенчә, һәрбер комитет, һәр Диния нәзарәте хәләлнең дөрес ясалганын пропагандалый икән. Бу – аның төп вазыйфасы. Мөселман кешесе ясаган казылык, мин аңа ышанам, дип кенә булмый. Халыкның күпчелеге, шул ук вакытта мөфтиләр, имамнар да ризыкларның нәрсәдән һәм ничек ясалганын белмиләр. Дөрес, элек "бисмилла" әйтеп суелган булса, хәләл була инде, дип фикер йөрттек. Бүген ризыклар алай гына ясалмый. Итне дә әллә нәрсә эшләтеп бетерәләр. Ясалган ризыкларның да 70-80 проценты кушылмалардан тора. "Бүген "хәләл" мәсьәләсен лабораторияләр, технологлар, ризыкның составын ачыклаучы инженерлар тикшерә, – ди үзәк җитәкчесе. – Имам яки мулла читтән торып кына бу хәләл дип әйтә алмый. Әгәр чит ил тәҗрибәсенә күз салсак, Диния нәзарәтләре, мөфтиятләр мөселманлыкка хас булганлыкка фәтва бирә, ә тикшерү эшенә тыгылмыйлар. Аны махсус хак алган, дәүләт тарафыннан расланган, рәсми рәвештә кабул ителгән оешмалар эшли. Әйткәнемчә, бу эш белән технологлар, инженерлар, генетиклар мәшгуль. Мөфтият аның белән эш итәргә тиеш түгел, чөнки ул – мөселманнарның яшәү рәвешен җитәкләп бара торган дини оешма. Алар тикшерү органы белән бергә эшләргә тиеш".