Йолдыз Хәлиуллин: “Татар мәктәбендә немец теленнән алган белемем Халыкара мөнәсәбәтләр институтына кергәндә ярдәм итте”

Котылгысыз глобальләшү шартларында татар милләтенә йотылмыйча ничек сакланып калырга? “Татар-информ” агентлыгы студиясендә узган видеоконференциядә халкыбызның мәшһүр улы, 40 елга якын гомерен дипломатлык хезмәтенә багышлаган шәхес, публицист, Евразия халыкара икътисад академиясе әгъза-мөхбире, Россия фәннәр академиясенең Океонология институты директоры ярдәмчесе Йолдыз Хәлиуллин шул хактагы уйлануларын җиткерде.

Бүгенге көндә Мәскәүдә яшәүче, әмма тарихи ватаны белән һәрдаим элемтәдә торучы милләтттәшебез тормышы һәм иҗатындагы кызыклы фактларны да бәян итте. Әңгәмәнең кызыклы өлешләрен “Татар-информ” МА сайты белән танышып баручылар игътибарына тәкъдим итәбез.

Йолдыз Нуриевич, Әгерҗе районы Иске Кызыл яр авылында туып үскән, белем алган егетнең дипломатлык өлкәсенә ничек килүе кызыксындыра. Ялгышмасам, Сез бит үз вакытында Казан авиация институтына керергә хыяллангансыз, ә язмыш икенче төрле борылыш әзерләгән булып чыга.

Й.Х.:14 яшемә кадәр авылдан читкә чыкканым булмады. Район үзәге безнең авылдан 30 чакырым ераклыкта урнашкан, юллар юк иде. 7 еллык мәктәпне “бишле”гә генә бетердем. Алга таба да үзем укыган һәрбер уку йортын кызыл кәгазьгә (диплом – автор) тәмамладым. Чөнки укырга мөмкинлек булганда, укуның кадерен белергә, тырышырга кирәклекне аңладым. Мәктәпне бетергәч, 14 яшемдә туп-туры Казанга киттем. Җиденче класстан соң укуны унынчы класска кадәр дәвам итү мөмкинлеге дә бар иде. Атаклы Иж-Буби мәктәбе бездән ерак түгел генә урнашкан иде.Сеңелем шул мәктәпне бетерде. Ә минем исәп армиягә киткәнче ниндидер һөнәр алу булды. Гәзитләрдәге белдерүләрдән үземә якын күренгән өч техникумны сайлап алдым: финанс-кредит, елга һәм Казан механика-технология техникумынары. Кабан күле буенда урнашкан механика-технология техникумына кердем. Отличникларны сынаусыз гына алалар иде. Авылдан килгән шундый 14 кеше җыелдык. Рус телен белмибез, татарча гына сөйләшәбез, ә русчаны өйрәнергә кирәк. Беренче семестрдан соң 12 ебез китеп барды, без Илдар Сәетборһанов дигән малай белән икәү генә калдык. Аннан соң мин техникумны әйбәт кенә төгәлләдем. 1955 елда, Җиңел сәнәгать институтының Казан механика-технология техникумын тәмалагач, Краснодар сукно комбинатына техник-электрик булып килдем, тукучылар цехында электр җиһазларын ремонтлаучы белгеч булып урнаштым. Анда ярты ел эшләгәч, армиягә киттем. Армиядә хәрби училищеның радио-техник факультетына укырга керттеләр...

- Димәк, Сез СССР Тышкы эшләр министрлыгының Халыкара мөнәсәбәтләр институтына шактый тормыш тәҗрибәсе туплап килгәнсез. Шуңа да курку булмагандыр?

Й.Х.: Эш куркуда түгел. Имтихан биреп карарга һәркемгә мөмкин бит. Бу болай булды. 1958 елда армия сафларыннан китүче отличникларны МГИМОга чакыруларын хәбәр иттеләр. Әгәр теләсәгез, әйтегез, диделәр. Дустым мине дә исемлеккә керткән. Ә миңа радиомеханика бик ошый, электротехниканы яхшы белә идем. Шуңа күрә Казан авиация институтының радиотехника факультетына керергә гариза да биргән идем. Шуңа күрә мин Халыкара мөнәсәбәтләр институтына бармыйм, телләрне дә юньләп белмим, дидем. Ул: “Моның бер кызыгы бар, МГИМОда имтиханнар июльдә үк була. Шуңа армиядән иртәрәк җибәрәчәкләр”, - ди. Ә Казанда имтиханнар августта гына иде. Шулай итеп мин дә язылдым. Генерал әйтә: “Сез исемлектә 20 кеше, ә тегендә 3 кенә кешене җибәрергә кирәк”, –ди. Шуңа күрә безнең арадан сайлап алу өчен, тел буенча имтихан уздырырга булдылар. Кемнең нинди тел белүенә карап бүлделәр. Беребез француз теле буенча үтте. Дустым инглиз теле буенча ерып чыкты, ә мин – немец теле буенча.Татар мәктәбендә немец теленнән алган белемем шунда, анда гына түгел, Мәскәүдә МГИМОга имтихан биргәндә дә ярдәм итте. Бер урынга 18 кеше иде. Шул конкурсны үттем. Анда 6 ел укыдым. 1964 елда институтны бергәч, профессор “Һиндстанда заманча сайлау хокуклары” дигән диплом эшемне дәвам итәргә кушты. Мин аспирантурада калдым. Аспирантураның көндезге бүлегендә бер генә ай укып калдым, Тышкы эшләр министрлыгына чакырдылар, Пакистанга җибәрәбез, диделәр. Ә җибәрделәр Индонезиягә.

- Сез дүрт дистә елга якын гомерегезне дипломатик хезмәткә багышлаган кеше. Шуның 20 елын СССР һәм Россиянең 8 чит илдәге вәкиллекләрендә хезмәт иткәнсез. Алар арасында Индонезия, Пакистан кебек эре мөселман илләре дә бар. Кайда хезмәт итү күңелегезгә якынрак булды, әллә инде профессиональ дипломат өчен бу роль уйнамыймы?

Й.Х.: Теләк белән, эшеңне белеп, ныгытып эшләсәң, һәрбер илдә эшләү рәхәт. Һәр илнең үз хосусияте бар. Аларны яратып, аларның мәдәниятенә, икътисадына игътибар биреп эшләсәң, һәрбер җирдә кызык. Миңа ун ел Пакистанда, берничә ел Бангладешта, ике ел Индонезиядә эшләргә туры килде. Бу илләр мөселман илләренннән санала. Мәсәлән, Индонезиядә 200 миллионнан артык мөселман яши. Биредә яшәүче мөселманнар саны 20 гарәп илендә яшәүче мөселманнардан күбрәк. Мөселман илләрендә эшләүнең үз кызыгы бар. Мәсәлән, Индонезиянең мәдәнияте гарәп илләренә караганда аерылып тора. Аларның культурасына индуизм цивилизациясеннән чыккан культура эләккән. Борынгы һинд һәм мөселман цивилизациясе Индонезиягә бик зур тәэсир иткән.

- Сез дипломатлык эшен актив публицистик эшчәнлек белән тыгыз үреп барган кеше. Димәк, әле тулы канлы дипломат булу өчен телләр белүдән тыш, үткен фикерле һәм үткен каләмле булу да зарур?

Й.Х.: Дөрес әйтәсез. Үткен каләмле булу бөтен җирдә дә кирәк. Язу белән генә дә түгел, ул укыла торган булырга да тиеш. Ә укучы булсын өчен, әйбәт итеп язарга кирәк. Дипломатлар үзләре эшләгән, торган җирләрдәге зур-зур вакыйгалар хакында кыска, дөрес һәм оста итеп яза белергә тиеш. Мәскәүдәге югары җитәкчеләр ике биттән артык материалны беркайчан да укымый, зур әйберләне укырга вакытлары юк.

- Мәкаләләрегезнең берсендә дипломатны айсбергка тиңләгән идегез. Айсбергның су өстендәге өлешен дипломат әйтергә ярый торган мәгълүмат белән, айсбергның су астындагы өлешен дипломат белгән барлык мәгълүмат белән чагыштырасыз. Дәүләт хезмәтеннән киткәннән соң, тагын да активрак публицист булып китүегезнең сәбәбен айсбергның су астындагы өлешен мөмкин кадәр өскәрәк күтәрергә омтылыш дип аңларгамы?

Й.Х.:Дипломатия өлкәсендә эшләгән чордагы серләрне мин бервакытта да өскә чыгармыйм, чыгармаячакмын да, кирәкми дә дип саныйм. Икенче яктан, дөрес әйтәсез, хәзер мин нәрсә телим, шуны яза алам. Элеккеге серләр белән катнашы булмаган нәрсәләр турында, билгеле. “Независимая газета”да үземнең сәхифәм бар. Ай саен шунда да язам.

- Узган ел ахырында Сезнең киңкырлы эшчәнлегегез һәм иҗатыгызны туплаган “Мир вокруг нас” дигән китабыгыз дөнья күрде. Ул фәнни-популяр очеркларыгызны да, халыкара конференцияләрдә ясаган чыгышларыгызны да, дипломатик эшчәнлегегезгә кагылышлы язмаларны да һ.б. үзенә сыйдырган. Биредә 20 гасырның мәшһүр ун татарына багышланган бүлекнең булуы аеруча әһәмияткә лаек. Шуларның берсе - халкыбызның мәдни, әдәби, тарихи, аерым алганда кулъязма мирасын өйрәнүгә биниһая өлеш керткән шәхес Миркасыйм ага Госманов. Белүемчә, Сезне аның белән күпьеллык дуслык җепләре дә бәйләгән.

Й.Х.: Әлеге китапның соңгы унынчы бүлеге 20 гасырның мәшһүр татарлары циклыннан дип атала. Биредә урын алган шәхесләр арасыннан үз вакытында үзем тыгыз аралашып яшәгән өч кеше бар: академик Әбрар Кәримуллин, мәшһүр язучы Әмирхан Еники, профессор Миркасыйм Госманов. Миркасыйм Госмановка аерым тукталып үтәсем килә. Мин Казанга кайтканда аның белән гел күрешә идем, гел аралашып яшәдек. Миркасыйм белән моннан ике ел элек, 2010 елның 25 августындагы очрашуыбыз соңгысы булган икән. Бер ай ярымнан соң ул вафат булды. Бер ресторанда сөйләшеп утырдык ул вакытта. Шунысы кызганыч, октябрь башында мин аның өенә шалтыраттым, мине менә әле телевидениегә чакырдылар, шунда сөйләр өчен чыгыш әзерләп ятам, ди. Алай булгач, берничә көннән шалтыратырмын, ничек үткәнен сөйләрсең, дим. Өч-дүрт көннән шалтыратсам, телефонны хатыны Салисә алды һәм узган көнне генә аның кинәт вафат булуын хәбәр итте...

Миркасыйм белән гел сөйләшеп утырырга ярата идек. Бервакыт ул миннән: “Син кайчан Мәскәүгә килеп “кунакладың” әле”, - дип сорый. 1958 елның июлендә, дим. “И-и-и, мин дә бит 1958 елның 15 июлендә Казанга килеп “кунакладым”, университетка кердем”, - димәсенме. Шуны ассызыкларга телим: Миркасыйм Госманов соңгы 15-20 елда татар тарихын ныгытып, төбеннән тартып чыгарып, аның турында тәмле тел белән татарча язган бердәнбер тарихчы иде. Галимнең саф, матур татар телендә тарих, археология буенча язганнары тел өйрәнүче кешеләргә дә укыр өчен бик кызыклы. Бер генә мисал, 1978 елларда аның урта яшьтәге мәктәп балалары өчен археология турында язылган “Серле балбал” китабы чыкты. Мин аны рәхәтләнеп укыдым. Ул чакта Катмандуда (Непал башкаласы) хезмәт итә идем.

18-19 гасырдан алып татар тарихын өйрәнүчеләрне бер линиягә куйсак, Шиһабетдин Мәрҗани, Каюм Насыйри, Хөсәен Фәезханов, Риза Фәхреддин... аннан 1930-50 елларда бушлык китә. Ул вакыттагы зур галимнәр юк ителгән. Шуннан соң, минемчә, 1970 еллардан Миркасыйм Госманов чоры башлана. Һәм ул галим вафат булганчы – 2010 елга кадәр дәвам итә. Миркасыймның истәлеген күңелләрдә сакларга, аның әйбәт-әйбәт сайланма әсәрләрен кабат-кабат бастырып чыгарырга кирәк.

- Татар кайда гына гомер итмәсен, халкыбызның бүгенгесе, киләчәге өчен борчылып яши. Телне, мәдәниятне саклау һәм үстерү зарурлыгы һаман да алгы планда тора. Котылгысыз глобальләшү шартларында безгә ничек йотылмыйча сакланып калырга?

Й.Х.: Ана телен беркемгә дә көчләп тагып булмый. Татар баласы туган телен, иң беренче чиратта, гаиләдә өйрәнергә тиеш. Шул ук вакытта, милләтнең киләчәген билгеләүче буынны заман шартларына җавап бирерлек конкурентлы шәхес итеп тәрбияләү дә кирәк. Без балаларыбызга өч телне өйрәтергә тиешбез. Алар республикада һәм аннан читтә яшәүче милләттәшләребез белән аралашу өчен татар телен белергә, моңа өстәп, БДБ илләре белән аралашу өчен рус телен, ә бөтен дөнья белән аралашу өчен инглиз телен белергә тиеш. Шунысы да бар: шактый телләргә бетү куркынычы янаган чорда конкурентлыкка ирешү бик кыен. Шул ук рус телен генә алыйк, 19-20 гасырларда дөнья күләмендә зур урын тотып торган бу телнең әһәмияте хәзер кими бара. Телләр яшәсен өчен, аның турында вакытында кайгыртырга кирәк. Әгәр Татарстан җитәкчелеге татар телен саклау, үстерү турында кайгыртса, ул бетмәс дип уйлыйм.

Милләтне саклап калуда аның үзе артыннан ияртә алырлык зыялылары да зур роль уйный. Әдәбият, мәдәният һәм фәндә зур көч куеп, аларны үстерүгә зур өлеш керткән шәхесләребезнең тулы бер буыны арабыздан китә бара. Әбрар Кәримуллин, Мөхәммәт Мәһдиев, Аяз Гыйләҗев, Рөстәм Яхин, Әмирхан Еники, Марсель Сәлимҗанов, Миркасыйм Госманов, Туфан Миңнуллин...Тагын алар күпме калган, төгәл генә әйтә алмыйм. Алар кебек шәхесләр булганда, татар бетмәс.

Татар телен алдагы 15-20 ел эчендә әле саклап калырга мөмкин. Ә бу юнәлештә тагын да ераккарак ничек барырга, анысын әйтүе кыен. Моны, беренче чиратта,Татарстан башлыклары кайгыртырга тиеш, татар телен өйрәнү өчен мотивация тудырылырга, татар телен өйрәнү өчен шартлар булдырылырга тиеш, дип саныйм. Аннан килеп, Татарстанда, татарлар тора торган башка төбәкләрдә заманча элиталы мәктәпләр төзелергә тиеш. Анда белем берьюлы өч телдә - татар, рус һәм инглиз телләрендә бирелергә тиеш. Аны тоту чыгымнарын Хөкүмәт тә, хәйриячеләр дә үз өстенә алырга мөмкин. Мондый мәктәпләрне Казанда гына түгел, мәсәлән, Новосибирскида, Санкт-Петербургта. Мәскәүдә дә ачарга була. Шундый уйлар белән эшләгәндә телне саклап була.

Тагын бер әйбер бар: татарлар арасында без мондый милләт, без тегенди милләт, без моңа ирештек дип күкрәк кагып мактанып йөрүчеләр очрый. Миңа алар ошап җитми. Әгәр шулай мактанып йөреп, бернәрсә дә эшләмәсәң, бернәрсә дә барып чыкмаячак. Мактануның максаты булмаска тиеш, дип саныйм. Кайберләре әйтәләр, язалар, янәсе төрки халыклар арасында булдыклылыгы, гыйлеме белән аерылып торучы татарлар лидер була ала. Мин моның белән берничек тә килешә алмыйм. Мин лидер дип әйтү башка төрки халыкларны үзеңнән читкә этәрүгә китерә, болай килешми. Әгәр башка милләтләргә, халыкларга үрнәк күрсәтәсең килә икән, син аны мактанып түгел, үзеңнең сәясәттәге, икътисадтагы, иҗтимагый тормыштагы һәм мәдәнияттагы уңышларың белән күрсәт. Мин шулай уйлыйм.