Оясында ни булса...

Без форсат чыккан саен зурдан кубып кеше хокуклары турында сөйләргә яратабыз. Ә нәрсә соң ул кеше хокукы? Бездә кешеләр үзләренең хокуклары турында беләме?

Мин ни өчен бу хакта сүз кузгатам? Чөнки бүген ха­лыкның күпчелеге законнарны да, үзенең хокукларын һәм бурычларын да юньләп белми, ә белмәгән кешедән нидер таләп итү дә шактый кыен. Мәктәпләрдә хокук дә­ресләре бө­тенләй диярлек керми, радио-телевидение, ва­кытлы матбугат шулай ук бу мәсьәләне кирәксенми. “Белмәгәннең бе­ләге авыртмый” дигәндәй, кабул ител­гән законнарның күпчелеге шул сәбәпле халыкка барып җитми.

Ләкин хокук тәрбиясе алу әле бөтен мәсьәләләрне дә хәл итәчәк дигән сүз түгел. Дөньяда, язылган законнар белән янә­шә, язылмаганнары да бар, ә тәрбия эше аларның икесенә дә бертигез таяна, кешеләр арасындагы мөнәсә­бәтләрдә исә еш кына язылмаганнары беренче урынга да чыга.

Хәзерге заманда җәмгыяте­безне шушы хәлгә китереп җиткергән бозыклык, җинаять­челек, әхлаксызлык күренешләре турыдан-туры тәрбия мәсь­әләсенә барып тоташа. Безнең халыкта: “Оясында ни булса, очканында шул була”, - дип юкка гына әйтмиләрдер. Бу инде борын-борыннан гаилә тәрбиясенең ни дәрәҗәдә әһә­миятле булуы хакында сөйли. Ә без бүген гаилә тәрбиясе турында әллә нигә бер генә искә алабыз, гаилә институтын тернәкләндерү, ныгыту өчен җитәрлек дәрәҗәдә дәүләти чаралар күрмибез. Ә инде хатын-кызны гаилә учагыннан, Ходай Тәгалә тарафыннан бирелгән төп бурычыннан – бала табудан, бала тәрбия­ләүдә аерып, аның җилкәсенә ирләр йөге салабыз, ә үзебез исә акрынлап ирлек-егетлек сыйфатларыбызны югалта барабыз. Дәү­ләт Советы сессия­ләрендә, хө­күмәт утырышларында, ил­күләм форумнарда без гадәттә бары тик икътисад, сәясәт, производство хакында сүз алып барабыз. Әйе, сыйфатлы товар, яхшы продукция чыгару – бик мөһим, әмма теләсә кайсы җәмгыятьнең һәм дәүләтнең иң төп, иң мөһим эше – кеше тәрбияләү, аның иң төп товары, иң төп продукциясе “югары сыйфатлы кеше” булырга тиеш. Әгәр шулай түгел икән, тормышның, яшәүнең, ке­ше­лекнең киләчәге, мәгъ­нәсе дә югала.

Ә ничек тәрбияләргә соң андый кешене? Соңгы арада без күбрәк полициядә тәртип салу, чиновникларны тәрбия­ләү турында сүз алып барабыз. Монысы да бик мөһим. Әмма инде укып белем, һөнәр алган, шәхес буларак формалашкан кешене тәрбияләргә алыну, яхшы якка үзгәртергә тырышу трамвай шпалыннан дуга бө­гәргә тырышуга тиң.

Шулай бер көнне мин үзем яхшы белгән, инде шактый шомарган бер “типичный” чиновникны сынап карамакчы булдым. Язучы кеше буларак, чиновник халәтен, чиновник рухын беләсем, аңлыйсым килгән иде. “Синең җитәкчең берәр эш кушса, башыңа иң беренче килгән уй ничегрәк була?” – дип сорадым мин аннан. Аның җавабы мине сискәндереп җибәрде. “Дөресен әйтимме? Башка беренче килгән уй, гадәттә: “Ничек кенә итеп бу эшне эшләмичә котылу, бүтән кешегә шудыру яисә, инде алай да мөмкин булмаса, шома итеп отписка язу”, - диде ул миңа. “Эшләмәү турында уйлаганчы, ничек эшләү хакында уйласаң, яхшырак тү­гелме?” – дигәч, ул миңа аптырап карап куйды. “Беренчедән, мин гади чиновник, миннән бернәрсә дә тормый, мин бернәрсә дә хәл итә алмыйм, җитәкчем кушканны гына эшлим. Икенчедән, нәрсәдер хәл итәргә маташсам, башыма китереп сугулары мөмкин. Ә эшләмәсәм, җавап­лылык та юк, ялгышмаячакмын да”, - дип өстәде. Дөрес, чиновниклар арасында намуслы, үз эшенә бирелгән фидакярләр дә шактый, әмма әлегесе кебек битарафлары да җитәрлек.

Мин моның белән нәрсә әйтергә телим? Кеше кайгысына, кеше бәласенә, кеше борчуына битарафлык – шулай ук бүгенге җәмгыятьнең иң олы авыруларының берсе. Ә битарафлык турыдан-туры гаилә­нең, мәктәп һәм башка уку йортларының тәрбия мәсь­әләсен хәл итә алмауларыннан, тәрбия мәсь­әләсенә җитәрлек дәрәҗәдә игътибар итмәүлә­реннән килә. Ә күркәм тәрбия, мәгънәле тәрбия булмаган җирдә язылган һәм язылмаган кануннар да онытыла, әхлак критерийлары да юкка чыга һәм, нәтиҗәдә, без бүген яшәгән җәмгыятьнең әхлакый нигезе какшый башлый.

Әле 19 нчы йөзнең уртасында, моннан 150 ел элек үк, бөек рус язучысы Федор Достоевский: “Духовная красота спасет мир”, - дип әйткән булган. Бездә аны нишләптер, кыскартып, “духовная” сүзен тө­шереп калдырып, “красота спасет мир” дип кенә әйтәләр. Игътибар итегез: “Хорошие заводы, богатство или спорт спасет мир”, – димәгән бит бөек әдип. Бүген Татарстан яисә Россия генә түгел, бөтен кешелек дөньясы рухи кризис кичерә. Без көне-төне финанс кризисы хакында чаң сугабыз, шул ук вакытта нишләптер рухи халә­тебезне бик сирәк искә алабыз. Ә рухи кризистан чыкмый, котылмый торып, җәмгыятьнең бер өлкәсендә дә: производствода да, хокук саклау органнарында да, дәүләт һәм җирле үзидарә структураларында да без көткән тәртип, югары әхлак беркайчан булмаячак. Мин санаганнары гына түгел, хәтта җәмгыятьнең рухи нигезен тәшкил итүче мәгариф, фән, сәнгать өлкә­ләре үзләре дә бүген рухи һәм матди репрессия хә­лендә. Мәктәпләр һәм югары уку йортларындагы ришвәтчелек, ата-аналардан мәҗбү­риләп акча җыю, зачет һәм курс эшләрен, дипломнарны сатып алу очраклары инде гадәти хәлгә әверелеп бара. Шунысы куркыныч: без моңа үзебез дә әкренләп иялә­шәбез, күнегәбез кебек.

Адәм баласына иң беренче булып тормыш кануннарын аңлатучы, әхлак дәресләрен бирүче, аның киләчәк тормышына юнәлеш күрсәтүче балалар бакчасындагы тәрбия­че­ләр, кешеләрнең рухи дөнья­сын баетучы мә­дәният хезмәткәрләре бүген 6-7 мең сум хезмәт хакына эшли, димәк, алар җәмгыять­нең иң кадерсез кешеләре санала. Ә без бүгенге әхлак­сызлыкның башын әллә кайдан – югарыдан эзлибез, ә аның тамыры бик еракта, ти­рәндә, балачакта ук ятуы турында онытабыз. Урысның “Зри в корень” дигән гыйбрәтле сүзләре шушы хактадыр, мө­гаен...

Тәрбия өлкәсендәге ча­таклыкларның тагын бер бик мөһим сәбәбе – кеше­ләрне милли һәм тарихи тамырларыннан, гасырлар буе чарланып, камилләшеп килгән халык педагогикасыннан аеру булгандыр. Хәтта каты бәгырьле ил җитәкчесе дә, сугыш башлангач: “Авыр вакытта кешеләргә туган теллә­рендә эндәшергә, туган телләрендә мөрәҗәгать итәргә кирәк”, - дип әйткән. Бөек Ватан сугышы вакытында татар газеталары ачылган, меңлә­гән татар мәктәпләре эшләп килгән, опера-балет театры төзелә башлаган. Безнең җәмгыять бүген дә рухи яктан авыр чорны кичерә. Әмма без нигәдер милли мәгарифне үстерү урынына, туган телдә белем бирүче мәктәпләрне ябабыз, милли тәрбия өлкәсенә көннән-көн азрак игътибар бирәбез. Югыйсә, статистик мәгълүматлар буенча, милли мәктәпләрдә белем һәм тәрбия алучы балалар арасында җинаятьчелек бермә-бер ким яисә бөтенләй юк дәрәҗәдә.

Нишләп соң без күрәләтә торып үзебезнең рухи дөнья­бызны: мәдәниятне, сәнгатьне, әдәбиятне хәер­челеккә, мескенлеккә, акчасызлыкка, иң мөһиме, кадерсезлеккә дучар итәбез. Моның сәбәбе бер генә, димәк, без әле циви­ли­зациянең-тәрә­ккыять­нең, Кеше булып яшәүнең асыл мәгъ­нәсен аңлау дә­рәҗәсенә җит­мәгәнбез. Шуларны аңла­мыйча, шул югарылыкка кү­тәрелү өчен тиешле чаралар күрмичә, җәмгыятьтә тәртип урнаштыру, аның рухи нигезен ныгыту мөмкин нәрсә түгел.