Композитор, баянчы Фәрит Хатыйпов: "Җырлыйсы да калган икән"

 

– Элек сәнгатькә караган кайсы гына оешманы алма, анда комиссия эшли иде. Һәрбер әсәр, һәр чыгыш иң элек комиссиягә тәкъдим ителде. Телевидение, радио, филармония – һәрбер­се­нең үз сән­гать советы бар иде. Дөрес, кайчагында бу оешмалар тискәре нәти­җә дә бирде. Әйтик, кайбер әйбәт җырлар алар аша үтә алмыйча, халыкка шактый урау юллар үтеп кенә ирешә алды. “Җомга”ны гына алыйк, заманында аны да худсовет үткәр­мәде. Бу оешманың җиле миңа да кагылды. “Гармунчыга” (Никифор Тукмачев сүзләре) дигән җырым “Җомга” язмышына дучар булды. Ул хәзер бик популяр, күп җырчы җырлый аны. Ә теге вакытта ни өчен бу җырның худсовет аркылы үтмәвен беләсе килә, күңел­не гел шул сорау бимазалап тора. Ми­ләүшә Айтугановадан, ни өчен үт­мәде,  дип сорадым. Ул журналны ачты да, фольклор турындагы фә­лән исемле китапның фәләненче битендәге җырга охшаган дип языл­ган, ди. Ул китап миндә бар иде. Кайтып карадым, бернинди охшашлык тапмадым. Күрәсең, бу юлы көнләшү үз эшен эшләгәндер. Чөнки худсовет Композиторлар берлеге әгъзаларыннан гыйбарәт иде. Ә мин анда исәптә тормыйм. Шулай да ул чакта ике җыр арасында бернинди охшашлык булмавын раслый алдым. Филар­мо­ниядә дә минем җырларны программага кертергә ашыкмадылар. Җырчылар аларны гаст­роль­ләрдә генә җырлыйлар иде.

 

 

– Андый хәлләр күп булды. Әйтик, Рөстәм Яхин Мостафа Ногманга: “Шигырьләреңне Фә­риткә тапшыр әле. Аның “Һаман яратам” җырын мин романс дип әйтер идем”, – дигән иде.

 

 

– Укырга чакырсалар да, уйламадым шул. Шамил Монасыйпов, Шамил Шәрифуллин да күргән саен укырга кыстый иде. Ә минем белән баян буенча бер курста укыган Шамил Тимербулатов тәвәк­кәл­ләде. Бер өзелгән белем өзелә икән ул. Музыка училищесында укыганда ук төр­ле бригадаларга аккомпаниатор итеп чакыралар иде. Укып бетерү белән филар­мо­ниягә эшкә алдылар. Аннан гел юллар, гастроль­ләр. Яшьлек белән, мин болай да популяр, дип тә уйлыйсың бит ул. Чөнки “Һаман яратам” (Зөлфәт сүзләре), “Гөлна­рым” (Гамил Авзал сүзләре) кебек популяр җырларны училищеда укыган вакытта ук яздым. Композицияне белгәч, нишләп вакыт үткәреп укырга кирәк дип уйланылгандыр. Консерваторияне тә­мамлап та, саллы әсәрләр яза алмаучылар шактый. Теоретик яктан яза ул аны, ләкин тыңлап булмый... Халыкка аңлаешлы түгел. Нәҗип Җиһанов иҗатын карагыз сез! Ничек саллы һәм халыкчан аның симфонияләре. Хәтта урыс композиторлары арасында да аның кадәр симфония язган кеше юк дип әйтер идем. Рөстәм Яхинны алыгыз. Аның романслары бөтен халыкка да аңлашыла. Ә бездә яза белмәүчеләр имеш классиканы халык аңламый дигән сылтау таба. Аңларлык итеп язарга ки­рәк. Элек композиторлар үз эш­ләренә шул дәрәҗәдә мөкиб­бән һәм соңгы сулышына кадәр җыр дип яшиләр иде. Сара апа Садыйкова соңгы көннәренәчә җыр язды. Хәзер Луиза Батыр-Болгари, Рим Хәсәнов­ларны карап торам да, ничек язмыйча түзә ала икән болар, дип шаккатам. Элек гөрләделәр, хәзер яңа җырлары ишетелми. Иҗат кешесенә туктарга ярамый юкса.

 

 

– Мин бу эшне барып чыгар дип уйламыйм. Худсовет аркылы үткәрәсе булса, бездә җырлау­чы­сы да, җыры да калмас иде. Җырлаучы дигәннәренең күбесе тавыш көчәйткеч аркасында гына җырчы булып йөри. Җырлар­ның күбесе аннан-моннан урланган. Элек җырчыга тавыш көчәйткеч кирәкми иде. Бер баян белән өч сәгатькә якын концерт бирә идек бит. Хәзергеләр шулай җырласа, халык аларны микрофонсыз ише­тә алмас иде. Эстрадага аяк басучыларны микрофонсыз халык җырын җыр­латып карар идем мин. Башкара алса, җырчы атын күтәреп йөртә алыр иде.

 

“Үзгәреш җиле” дигән фестиваль дә эстраданы алга җибәрү өчен эшләнгән эш түгел. Татар халкына кирәкле түгел ул. “Үз­гәреш җиле” – җырны үзгәртү, халыктан читләштерү, ягъни моңны, телне бетерү белән бер. Сән­гатьнең кайсы гына тармагын алма, алар барысы да халык өчен булырга, халыкка хезмәт итәргә тиеш. Ниш­ләп безнең “Уел”, “Гөлҗамал” чит илгә чыкмаслык булсын? Аларны үз­гәр­тергә дә, заманчалаштырырга да кирәкми. Халык җыры, нинди телдә генә яңгыраса да, аңлашыла ул. Халыктан аерылу исә – телдән аерылу. “Үзгәреш җиле” җырчы­лар­ның тавышын тикшереп карар өчен генә ярады. Мин дә, кара әле, бездә ике октава алырлык җыр­чылар бар икән, дип тыңладым.

 

– Ләкин бу, әйтик, Рөстәм Яхин музыкасын бозуга сәбәп була алмый. Яхинны берничек тә бозарга ярамый. Анда бит көйнең тәртибе дә, моңы да югала. Ул шулай язылган бит инде, ничек бозасың аны?! Хәзер андый композиторлар юк дигән фикер белән исә килешеп була. Яшьләр, теориягә таянып, академик музыка яза әле. Ләкин ул еш кына халыктан ерак булып чыга. Укып кына композитор булып булмый шул, Ходайдан бирелгән талант кирәк.

 

– Ул Казанга багышланган чараларга, фестиваль, олимпиадаларга гимн булырлык заманча музыканы яхшы яза. Андый әсәр­ләр дә кирәк. Чөнки алар татар музыка­сының киңлеген күрсәтә.

 

– Әлбәттә, кирәк. Шул ук вакытта үзебездә дә тирән белемле укытучылар җитәрлек. Безгә музыка факультетларын бетерү уры­нына укыту мәсьәләсен җайларга кирәк тә.

 

– Сезнең буынны эшләрен­нән вакытсыз бүленгәннәр дип йөртәләр...

 

– Без бит – акча эшләүнең ни икәнен белмичә, үзебезне сән­гатькә багышлаган, авырлыкларны уйламаган, көн-төн эшләгән буын. Менә шул буынны, үз­гәр­теп кору дигән булып, эстрада бүлеген юкка чыгарып, эштән кудылар. Миңа пенсиягә чыгарга 4 ел калган иде. Шуннан соң авырый башладым... Әле менә концерт вакытында филармониядә 33 ел эшләде дигән мәгълүмат әйттеләр. Ә бит законлы рәвештә эшкә урнашканчы ук, ике ел филармония­ җырчылары бригадалары бе­лән гастроль­ләргә чыгып китә идем. Усман Әлмиев белән йөр­дем. Галия Гафиятуллина белән икебез генә концерт куеп йөргән чаклар булды. Аннан Таһир Якупов, Рабига Сибгатуллина белән яшьләр бригадасы төзеделәр. Монда инде филармония хезмәт­кәре булып исәпләнә идем. Бөтен Союз буйлап, Урта Азияләрне иңләп гаст­рольләрдә йөрдек. Кирәк­сезлек – тәмам төшенкелек­кә төшерә... Бәхеткә, гаиләбездә икебез дә эшсез калмадык. Рабига әле пенсия яшенә җиткәч тә, өч ел эшләде.

 

 

– Рабиганың тавышына беренче ишеткәч тә гашыйк булдым. Мин аңа яңа җырларны өйрәтә, үземнең җырларны да аңа бирә идем. Ул – шулкадәр чис­та, куәтле, көчле тавыш иясе. Хәер, Илһам абый да җырны минем башкаруда тыңлап өйрәнер­гә яратты.

 

 

– Кечкенәдән сәхнәдә булдым, мәктәптә укыган чакларда җырлый идем. Ә бит үсмер чакта малайларга бик җырларга ярамый, тавыш ярыларына зыян килә. Миңа аны әйтүче булмаган. Җырлауга нокта шулай куелды. Илһам абый җырлавымны болай ишетте. Ул яңа җыр алганда, магнитофонга үзең җырлап яздыр әле, композитор буларак һәрбер сүзгә нинди мәгънә салуыңа төшенәсем килә, ди иде. Мин кассетага яздырам да илтеп бирәм. Шуннан, кара, шулкадәр матур җырлыйсың бит син, нишләп җырламыйсың, дия башлады. Марк Бернес белән чагыштыруы да хак. Ул заманында бик популяр, түгәрәк кенә битле җырчы иде. Соңрак, җырлыйсы калган икән, дип тә уйладым. Ул чакта вакыты үткән иде инде.

 

 

– Үземне белә башлаганнан бирле сәхнәдә, халык арасында. Халыкка нәрсә якын булуын, нинди җыр кирәклеген тою, сиземләү көчле булды. Беркайчан да үзем өчен язмадым, халык өчен язарга тырыштым. Халыкка нинди ризык кирәк, нинди моңны кабул итә? Кулга баян алганчы, үземә һәрчак әнә шул сорауны бирәм. Шунысы кызык: хәзер минем җырларны халык җыры дип игълан итәләр. Бер­көнне Зөһрә Сәхәбиева шалтырата.  Хәйдәр җырлаган “Җил­фер-җилфер”еңне (Әхмәт Ерикәй сүз­ләре) Хәмдүнә Тимергалиева халык җыры дип игълан итә икән, ди. Фәрит җыры ул, дип әйттем, ди. Бәширә Насыйрова, “Арча” җырын халык җыры дип җырлап йөрим, дип үзе әйтте. “Синең нурың”ны (Хәсән Туфан сүзләре) радиодан инде күптән халык җыры дип әйтәләр. Үзем барып әйткәч кенә, хатаны төзәттеләр. Көй урлау, сүз чәл­дерү – үзе бер аерым тема. Шулай бер көн “Мәйдан” каналын ачып җибәргән идем, Зәйнәп Фәр­хетдинова “Җилфер-җил­фер” көе­нә башка сүзләр салып җырлый. Шаккаттым. Клип та төшергәннәр. Юкса Зәйнәп бу көйне танырга тиеш кебек. Аны Хәйдәр Бигичев җырлады, Башкортстанда Гали Хәмзин шушы җыр белән популярга әйләнде. Җырчыга шалтыраткан идем, миңа аны Башкортстан композиторы Илдар Магданов бирде, ди. Хәзер интернет заманы бит, кирәк кешең ялт итеп килеп чыга. Илдар Магдановның да сәхи­фәсен бик тиз таптык. “Җилфер-җилфер” аның сәхифәсендә “Суларда сал тибрәлә” дип атала икән. Бу егет белән сөйләштек. Ул бу җырны юкка чыгарды. Радио-телевидениедә дә хатаны төзәттеләр инде.

 

Сара Садыйкова өчен йөрә­гем әрни. “Керфегеңә тамар идем” дигән җырын урлаганнар икән. Сара апа көенә башка сүзләр урнаштырганнар да яңа җыр килеп чыккан. Лилия Миңгу­лова җыр­лый, Рәсим Ильясов оркестры уйнап тора. Юкса Рәсим ул көйне танырга тиеш иде. “Мәйдан” кана­лының сәясәте тагын да кызык­лы булып чыкты. Алар җырлар­ның авторларын күрсәтми, кем җырны алып килә, шуның исеме белән чыгаралар икән.

 

 

– Алай дип әйтүчеләр сәхнәгә туй, банкетлар аша килделәр. Башта туйларда, юбилейларда шомардылар. Соңрак сәхнәдә туй ясый башладылар. Үкерәләр, кычкыралар, аякларын күтәрә­ләр. Бу бит – сәхнәнең дәрәҗәсен төшерү, милләтеңне түбәнсетү. Халык та концертка җыр тың­ларга килми хәзер. Ул анда дуслары белән очраша, тегеләрнең маймылланганын карап кәеф күтәрә. Ләкин, ничек кенә димә, халык барыбер орлыкны – кибәк­тән, чын җырны бушыннан аера белә.

 

 

– Кебек, әйе, кебек...