АМЕРИКАДА АНДЫЙ ҖЫР ЯЗМЫЙЛАР!

 

– Минемчә, ул минем бала чактан килә торгандыр. Мин авыл мохитендә яшәдем. Үзегез беләсез, Сталин заманнарында модерн, күңел ачуга гына кайтып кала торган җырларлар юк иде. Хәзерге заманда күңел ачу чаралары өстенлек ала башлады. Безнең заманда социаль, халыкның тормышын яктырта торган әсәрләр туа иде. Халык үз тормышын көйләрендә, җырларында чагылдыра, чөнки башкача мөмкин түгел иде. Җырларда халыкның эчке, рухи тормышы чагыш таба бит. Менә бу күренеш миңа иҗатымда халыкчанлык кыйбласы бирде. Үземнең әсәрләремдә халык көйләреннән үрнәк алып эшләргә тырыштым. Инструменталь, хор әсәрләремдә дә ул үзен сиздерә. Мин хәзерге композиторлар кебек катлаулы итеп язмыйм. С.Сәйдәшев тә бит катлаулы язмаган. Совет чорында беренче буын композиторлар Җәүдәт Фәйзи, Заһид Хәбибуллин, Мансур Мозаффаров, Александр Ключарев – алар да аңлаешлы, анык иҗат иткән. Рәшид Кәлимуллин, Фасил Әхмәтовлар катлаулы яза. Заман шулай куша торгандыр, бәлкем. Кабатлап әйтәм, халыкчанлык белән модерн туры килми. Авангардистларның музыкасы белән халыкчанлык арасында өзеклек барлыкка килде, чөнки алар халык көйләреннән файдаланмыйлар.

 

 

– Софья Гобәйдуллина дигән композиторыбыз бар. Ул катлаулы әсәрләр яза. Аннан үрнәк алалар. Ә безнең буын Ключарев, Сәйдәшев, халык көйләрен тыңлап үсте. Без (әле исәннәр) шул юнәлешне дәвам итәбез. Арабыздан киткәннәр дә шактый бит инде. Сезнең сорауга җавап итеп шуны әйтәм: халыкчанлык ана карынында ук салына торгандыр инде ул. Әти, әни гармунчылар иде минем. Үзем дә 4 яшемнән гармунда уйнадым.

 

 

– Әйе, музыка училещесын тәмамлагач, баянчы булып эшләдем. Безгә кадәр уйнаган Мохтәр Әхмәдиевлар вариацияләрсез уйный иде. Ә без инде рус баянчыларыннан үрнәк алып (мәсәлән, Юрий Казаковтан) үзебез дә татарча вариацияләр эшли башладык. Ул заманда бу күренеш яңалык буларак бәяләнде. Төрләндереп уйнауга халык та күнекмәгән иде. Залдан көйне бозмыйча гына уйнагыз әле, дип кычкыргалап утыручылар да булгалады. Менә шуңа да катлауландырып язуны халык аңлап бетермәскә дә мөмкин. Шигырьдә дә шулай. Хәзер Фәйзуллин, Гаташларны укыйсың, аңлап булмый. Ә гади халык ничек аңларга тиеш соң?! Халыкчанлык югалу турында тәнкыйтьләп матбугатта язгалаганым да булды инде минем.

 

 

-Беренчедән, аның шигырьләре тирән эчтәлекле. Хәсән ага болай җыр текстлары язган шагыйрь түгел. Кешенең эчке рухи дөньясын ача торган алымнар белән халыкчан яза иде ул. Тукайдагы кебек халыкчанлык көчле анда. Фикер тирәнлеге, аңлаешлы, мәгънәле булуы мине җәлеп итте. Аннары тормышны чагылдыра белү ягыннан Х.Туфан тирә-як мохиттәге җитешсезлекләрне фаш итә торган иде. Чәнечкеле әйберләр дә язды. Хәзер бит мәхәббәт хисе белән саташалар. Нишләп алайдыр инде ул?

 

 

– Каршы, чөнки тормыш катлаулы хәзер. Ә аны чагылдырырга кирәк. Совет заманында чәнечкеле, җитешсез якларны күрсәтә торган җырлар бар иде.

 

Властька Хрущев килгәч, Хәсән аганы реабилитировать иттеләр. Шул чорда ул иркенлек алды. Шул вакытта аны нык күтәрделәр, радиодан чыгышлар ясый иде. Бер чыгышында ул лирик шигырьләр укыды. «Киек казлар» шигырен шундый йомшак тавыш белән укыганы истә. Гомумән, Хәсән абый мөләем кеше иде. Шәхес буларак та кешеләрне үзенә тартып торады. Аның гадилегенә, игътибарлы булуына бөтен кеше соклана иде. Хәттә ул заманда яшь шагыйрьләр булган Равил Фәйзуллиннарга да каты бәрелми иде. Бөтенләй икенче төрле яза башласалар да: «Яшьләр инде үзләренчә язсыннар», – дия торган иде. «Киек казлар» шигырен яшел тышлы китаптан эзләп таптым да, музыка яздым. Бу минем беренче җырым булды. Аңарчы баян өчен эшкәртмәләр генә эшли идем. Ул җыр Нәфисә Василова башкаруында популярлашып китте. Хәсән ага мине радиодан эзләп тапты. Ул вакытта аның белән фотоларга төштек. Аннан соң да «Агыла да болыт, агыла», «Юксындырсаң нишләрмен», «Ай чыга Арча кырыннан», «Без барасы юллар озын әле» (Бөтенсоюз конкурсында катнашып диплом алдым) һ.б. язылды. Минем уңышлы җырларым Хәсән Туфан белән бәйләнгән. Аңа минем хөрмәтем аеруча зур.

 

 

– Ни хикмәттер, кеше баеган саен кырыслана, җансызлана. Ә күпме михнәт күргән шәхесләр, киресенчә, көчлеләнә. Аның газап кичүе иҗатына зур йогынты ясаган. Сугыш вакытларында халык нинди көчле җырлар тудырган бит, “Су буйлап”, мәсәлән. Менә Америка халкы андый җыр чыгарамы? Юк! Аларның күп җырлары типтерүгә кайтып кала. Элек коррупция дә юк иде, шуңа да карамастан, Ифрат Хисамов коррупциягә каршы җырлар язады. Мәсәлән, «Шалт, Мөхәммәтҗан». Ул заманда иҗатчылар дөрес юлдан барды, чөнки идеология бар иде. Ә хәзер андый чикләүләр юк. Теләсәң нәрсә яз. Абсолют иркенлек кешедә бөтен нәрсәне бозды. Балаларны да бозды, алар да телевизор карап үрнәк алалар.

 

 

– Минем бер хыялым бар. Мин симфоник әсәрләр яздым. Менә инде алтынчысын тәмамлап киләм. Шуны башкарту турында хыялланам. Ләкин киртәләр туа. Акча юклыктан тукталып тора. Мәсәлән, 75 музыкантның һәрберсенә мин партия язып бирергә тиеш. Элек алай түгел иде. Общий партитура бирәсе генә иде. Радиода җыр яздырганда да сәгатенә 500дән артык акча түләсәң генә студиягә кертәләр. Бу капитализм системасы - чын, яхшы, профессиональ иҗатчыларны үтерә.

 

 

– Әйе, «Мәдәни җомга»да бер кочак шигырьләрем елдан артык ята. Быел бәлкем юбилей уңаеннан бастырырлар дигән өмет белән яшим. Бер циклны “Заман кайтавазы” дип атадым. Шигырьләремне укып, Илдар Юзиев зур бәя биргән иде...

 

 

– Татарстан китап нәшриятенә «Сәнгатебез йолдызлары» дигән китабымны бастырырга бирдем. Анда Х.Туфан, А.Ключарев, Х.Бигичев, З.Нурмөхәммәтов, З.Сәхәбиева кебек бөек шәхесләребез турында истәлекләр. Кемнәр белән бергә эшләгән, кемнәр белән аралашкан – әнә шулар хакында.

 

 

– Җитмеш яшемә җитеп минем сатыла торган бер кассетам, бер дискым да юк. Кулсыз бер продюсер янына бардым, исемен оныттым инде, 70 еллыкка дискымны чыгарыйк әле 100 генә данә булса да, дип. «Юк. Вы же непокупаемые композиторы. У вас несовременные песни», – ди. Мин үҗәтләнеп, гел шалтырата башлагач, “Мин сезнең кассетаны чыгармыйм. Лучше акча бирәм мин сезгә!”, – дип, җиде мең акча бирде. Ә альбом чыгару 24 мең сум тора икән инде...

 

 

– Кызыбызны музыкаль мохиттә тәрбияләдек. Мин аңа җитди музыка тыңлата торган идем. Әмма телевизор үзенекен итте. Ул күңел ачу, җиңел юнәлешне сайлады. Америкага китү алдыннан яңа җырын тыңлатты. Миңа ошады, мелодия бар анда.Тавышы да яхшыра башлады дип саныйм. Элеккеге клиплары бик үк ошап бетми бетүен.

 

 

– Әйе, ул җырны боздылар шул. Үземә ошамады. «Әти, сез – элеккеге буын, хәзер яшьләр икенче төрле», – дип әйтә инде ул миңа.

 

 

– Көн саен шалтыратышып торабыз. Әнисе дә бик борчыла инде. Егете әйбәт булгач, ышанычлы кулларга тапшырдык дип саныйм. 2 нче гимназиядә бергә гел бишлегә генә укыдылар. Киявебезнең нәселе әйбәт - Мәсхүдә Шәмсетдинованың улы. Флорида штатында торалар. Мин аңа җырчы булма дип әйтә килдем. Кечкенәдән артист иде инде ул. Куян рольләре уйный торган иде. Үзе сценарий язып, курчак спектакле күрсәтә иде килгән кунакларга. Курчакларны да үзе тегә торган иде. Сәләтле кыз ул. Киявебез күп сөләшми, аракы эчми, тәмәке тартмый. Сагындыра инде. Әнисе карточкасына карый да елый, карый да елый...

 

Күренекле композиторыбыз, татар баянчыларының атасы Марс Андреевичны редакциябез исеменнән ихлас күңелдән тәбрик итәбез! Якташыгыз Хәсән Туфанның үлемсез иҗаты Сезгә бүгенге тотрыксыз заманда илһам бирсен, фәкать Сезнең иҗатыгызга гашыйк булган “җылы куллы” тыңлаучылар да аз түгел, шулар хакына иҗат итегез... Бәйрәмегез белән!