ТЕАТРДА – СӘЛИМҖАНОВ РУХЫ

Марсель Сәлимҗанов бер әңгәмәдә әнә шулай дигән. Кырык елга якын Г. Камал исемендәге академия театрының баш режиссеры вазыйфасын башкара ул. Бер урында гомере буе, өстәвенә шул эш өчен җан атып яшәүчеләр сирәк була. Шуңа күрә аның театр турында уйланулары бүген дә әүлияләр сүзе булып яңгырый: "Халык театрга йөрмәсә, минем өчен дөнья бетә. Бар шундый режиссерлар – исләре дә китми: киләме тамашачы синең спектаклеңә, юкмы. Минемчә, спектакльне караучы булырга тиеш һәм ул караучы күп булырга тиеш. Мин ул спектакльне үзем өчен түгел, халык өчен куям бит". Үзе өчен түгел – менә бит хикмәт нидә икән. Халык өчен, милләт өчен, милли театр өчен яшәү. Бер караганда, аның театр өчен җан атуы табигый. Мәшһүр театр әһелләре Хәким Сәлимҗанов белән Галия Нигъмәтуллина гаиләсендә, өстәвенә Татар дәүләт театры яңа гына күченгән Горький урамындагы бинаның флигелендә дөньяны яңгыратып тәүге авазыңны сал да, театр язмышына битараф бул, имеш. Шушы урында аның турындагы истәлекләрдән тагын бер юл искә төшә: "Кайчакларда мин күзәтәм дә шаккатам: бер буынның рухы икенче буынга күчә бара", – дигән булган икән ул. Чынында шулайдыр: Хәким Сәлимҗановны замандашлары, театр училищесында ук "лидер" иде, дип әйткәннәр, улы Марсель Сәлимҗановны да лидер дигән бер сүз белән бәяләп булыр иде. Әллә мәшһүр татар зыялылары Кәрим Тинчурин, Салих Сәйдәшевләрнең рухын хәзерге буынга күчерүдә күпер булганга да театр тормышында аерым урын алып торамы икән Марсель Сәлимҗанов? Безнең Г.Камал исемендәге академия театрының директоры Шамил ЗАКИРОВ белән әңгәмәбез әнә шундый уйланулардан башланып китте.

 

– Театрыбызның бер гасырдан артып киткән тарихында Марсель Сәлимҗанов – иң зур урын алып торучы театр эшлеклеләренең берсе. Зур режиссер гына түгел, актив җәмәгать эшлеклесе, театрны оештыручы да, төзүче дә иде. Татар әдәбияты һәм сәнгатендә иң күренекле урын алып торучы да дияр идем мин аны.

 

Әйтергә кирәк, театр тарихында режиссерлар бик күп булмаса да, бар иде. Узган гасырның утызынчы елларыннан соң театр корабын әзерлекле режиссерлар әйдәгән. Тулы бер плеяда! Әмма, ни кызганыч, шәхес культы дәверендә шактый өлешенең гаепсезгә җаны кыелган, яки алар сәбәпсез театр сәнгатеннән куылган. Татар театрына җанын да багышларга әзер булган бик күпләрне күрше республикаларга китәргә мәҗбүр иткәннәр. Әмма алтмышынчы еллардан соң театр тормышына ниндидер бер җиңеллек килә, эшләр акрынлап җайга салына. Театрга саф җилләр, уңай үзгәрешләр алып килүче режиссерларның берсе һәм беренчесе, һичшиксез, Марсель Сәлимҗанов иде. 1962 елны А. Луначарский исемендәге Дәүләт театр сәнгате институтын тәмамлап кайткач, күпмедер вакыт рус ТЮЗында эшли, аннан соң Академия театрына чакырыла. Күз алдына китерегез: 1966 елдан 2002 елга, үзенең үлеменә кадәр гомерен татар театр сәнгатенә багышлады. Аның белән кулга-кул тотынып эшләгән сәнгать әһелләре – Празат Исәнбәт, Рәфкать Бикчәнтәев, Дамир Сираҗиев, соңрак Фәрит Бикчәнтәев арасында ул аерылып тора иде. Чөнки ул баш режиссер, ә бу – әйдәп баручы, җаваплы дигән сүз дә бит әле.

 

 

– Аның белән егерме елга якын эшләдем. Театрның яңа бинасын төзү, җиһазлау, әйдәп бару, финанслау, гастрольләр оештыру, фестивальләрдә катнашу, яңа спектакльләр чыгару, төрле проблемаларны хәл итү буенча безнең уртак эшләр бик күп булды. Шуңа күрә мин Марсель Хәкимовичны бик юксынам, аның турында бик күп сөйли алам.

 

 

– Татар театрының йөз еллыгына әзерләнгән вакытта без тарихыбызны шактый өйрәндек, тәфсилләп анализладык. Чыннан да, театрның иң зур күтәрелеш еллары Марсель Сәлимҗанов вакытына туры килә икән. Тамашачыларның театрга агылып килүе, һәр тамашаның аншлагка әйләнүе, халык арасында абруебызның бермә-бер күтәрелүе, тәрҗемә белән эшли башлавыбыз (халык колакчыннар аша русча тәрҗемәне тыңлый ала башлады), аның инициативасы аркасында яңа биналы булу – болар барысы да тарихка язылып калган фактлар.

 

 

– Бәлки әйткәндер. Ләкин шунысы да бар: ул традицияләргә хөрмәт белән карый иде. Сәнгать әһелләре гаиләсендә туганлыктан үзе дә, тарихтан булсынмы, башка өлкәдәнме – бик күп белә, мәгълүматны оста файдалана һәм аңа хөрмәт белән карый. Ул классикага тузан кунганны өнәмәде. Бик күп әсәрләрне: "Сүнгән йолдызлар", "Миркәй белән Айсылу", "Американ" булсынмы ул – барысын да яңача эшләде. Марсель чын мәгънәсендә хәзерге заман режиссеры иде. Тамашачы да шуңа күрә музейга килгән кебек берәм-сәрәм түгел, ташкын булып агылып килде.

 

 

– Һичшиксез. Бу – театр сәнгатендә иң зур бүләкләрнең берсе. Ул Россия күләмендә ел саен бер генә кешегә бирелә. Марсельгә ул хаклы рәвештә бирелде, исеме җисеменә бик тә туры килә... Аллага шөкер, үзе исән чагында тапшырылды, исән чагында танылу хисен кичерде. Бу бит хөкүмәт җитәкчеләренә бирелә торган бүләк тә. Әйтик, аңа безнең илбашы да мәдәниятне үстерүгә теләктәшлек белдергәне өчен лаек булган иде.

 

 

– "Нәүрүз" фестивалендә бөтен театрлар да үзләренең хезмәтләренә лаеклы бәя алдылар. Монда ниндидер күпертүләр, уйдырмалар булырга тиеш түгел. Ә инде Марсель Сәлимҗановка килсәк, бу фестивальнең башлангычында да ул тора бит. Бу чара бөтен төрки дөньясын күтәрү өчен кирәк иде. Туксан өченче елларда Ашхабадка баруыбыз истә калган. Бишенче яшенә чыккан "Нәүрүз"ебезгә "Ике хуҗаның хезмәтчесе" (Карло Гольдони), "Бичура" (Мансур Гыйләҗев) спектакльләрен алып бардык. Уңай бәя дә алган идек, тәнкыйть сүзләрен дә ишеттек. Аларның икесе дә кирәк. Марсель дә төрлесен ишетте. Ләкин аның алтын бәһасе торырлык бер сыйфаты бар: ул беркайчан да бәргәләнми иде. Фаҗига да ясамый, күкрәк тә киереп йөрми. Фәкать фестиваль хәрәкәтен җәелдерү эшен карады. Быел да фестиваль лаеклы дәрәҗәдә үтте. Әмма шунысы кызганыч: ул бик кысынкы шартларда үтте. Өч көн эчендә ике дистәдән артык театрның спектаклен карап чыгарга кирәк булды. Һәр көнне җиде-сигез спектакль күрсәтелде. Шуңа күрә тәнкыйтьчеләр биш мәйданга бүленеп эшләделәр. Алар төрки театрларга алда үсеш булсын өчен киңәшләрен биреп киттеләр. Шуңа күрә "Нәүрүз"гә ышыкланып, татар театрына кырын карарга ашыкмыйк әле без.

 

 

– Татар театры хәрәкәтен күзәтеп баручылар егерме беренче гасыр башында Г. Камал театрының йөз еллыгына әзерләнгән чорда безнең эшебезнең нинди юнәлеш алуын күрми калмаганнардыр дип беләм. Сүз Г. Камал театрының йөз еллыгы гына түгел, бәлки бөтен татар сәнгатенең йөз еллыгы дип игълан итүебез турында. Бу уңайдан бөтен татар театрларына мәгълүмат тупларга ярдәм итүләрен сорап мөрәҗәгать иткән идек. Без бу юбилейны бөтен татар театрлары берләшеп үткәрдек тә. Менә хәзер татар театр сәнгатенең йөз еллыгына багышланган ике томлык чыгып килә. 2006 елда без аны чыгара алмадык, хөкүмәт тә ярдәм итә алмады. Хәзер иганәчеләр ярдәме белән бу эшне башкарып чыга алдык. Камал театры нәшрият буларак зур эш башкарды. Авторлар төркемен без үзебез җыйдык. Язмаларны җыю, туплау, редакцияләү эшен үзебез башкардык.

 

 

– Аның һәркайда, һәр җирдә дуслары күп иде. Аның рухын яд итәргә җитәкчеләребез дә, күрше республиканың театр әһелләре дә чакырылган. Татар театрларының исә барысыннан да вәкилләр киләчәк. Кичәбезнең эчтәлегенә килгәндә, ул бик матур да, сагышлы да кичә булачак. Марсель Сәлимҗанов театр тарихының икенче яртысында, һичшиксез, лидер булып яшәде, театрны әйдәп алып барды һәм бик зур уңышларга ирештерде. Иң беренче чит илгә гастрольләрне оештырды. Истамбул шәһәрендә булган төрки театрлар фестивалендә катнашу, Финляндиядә яшәүче кардәшләребезне спектакльләребез белән сөендерү – болар барысы да Марсель Сәлимҗанов казанышлары. Әле менә күптән түгел генә өлкән артистларыбыз белән җыелышып кичә турында сөйләштек. Алар бөтенесе дә Марсельне дәртле, темпераментлы, шаян, күтәренке күңелле кеше буларак хәтерләрендә яңартты, кызыклы истәлекләрен сәхнәгә дә алып чыгарга уйладылар. Бу көнне тамашачыга "Баскетболист" спектакле тәкъдим ителәчәк.

 

Язмага нокта куйганчы, әлеге спектакль хакында да берничә сүз әйтик. Бу – аның соңгы спектакльләренең берсе. Тәнкыйтьчеләр аны Марсель Сәлимҗанов тудырган йөзләгән спектакль арасында аерым, үзгә тамаша дип яздылар. Бәлки шулайдыр да. Гомере буе спортка гашыйк, бер генә баскетбол ярышын калдырмаган, үзе бер дигән фехтование остасы булган режиссер көчле образлар аша милләт язмышын чагылдырмакчы булгандыр.