Балам бәхетле булсын дисәң...

БДИ башланган көннәрдә чыгарылыш сыйныф укучыларының әти-әниләрен гел бер сорау борчый: балам үзе теләгән уку йортына керерлек баллар җыя алырмы, тормышта уңышлы карьера ясый алырмы? Абруйлы һөнәр, карьера, киләчәктә алачак зур хезмәт хаклары бәхет синонимы буларак күзаллана.

Шул бәхет хакына риш­вәтләр түләнә, баланың фән­гә сәләте бармы-юкмы икән­леге белән исәп­ләшмичә, этеп-төртеп аны дәрәҗәле уку йортларының популяр факультетына кертү буенча игълан ителмәгән ярыш башлана. Иң мөһиме – укырга керү, кергәч, тырышып укырмын да абруйлы белгечлек алырмын дигән уй салына баланың башына. Мәгариф бюро­кра­тиясенең БДИда ялган баллар тупларга биргән иркен мөмкинлекләрен укучы бала да, әти-әни дә үзе өчен игелек дип саный, сөе­нә-сөенә ялганга бара. Бюрократия исә БДИда әйләнә торган ришвәт тәгәрмәчен үз кесәсен калынайту өчен бирелгән мөмкин­лек дип кенә карый, бала язмышына да, ил мәнфә­гатьләренә дә битараф ул. Югары уку йортына укырга керү шатлыгы озакка бармый, дүрт айдан соң беренче сессиядә үк, хәтта ки беренче гамәли дәрестә үк сөенечләр көе­нечкә әверелә. Кичәге мәктәп укучысы күрә: кичә түләнгән ришвәт бүген инде булышмый, акча барысын да хәл итә дигән әти-әниләр фикере дә дөрес үк түгел – вуз укыту­чыларының барысы да сатылмый. Иң мөһиме: түләп диплом алып булса да, белгечлек алып булмый. Гадәттә техник вузларның беренче-икен­че курсларында мәктәп имтиханын читләр ярдәме белән уңышлы биргән укучылар коелып бетәләр, үз көче белән укырга гадәтләнгәннәр генә кала укуларын дәвам итеп. Гуманитар белгеч­лек­ләрдә вәзгыять аз гына икен­черәк, ришвәт белән диплом алып чыгарга да мөмкин. Гуманитар фәннәр укытыла тор­­ган уку йортларының тагын бер үзенчәлеге бар: статистика күрсәткәнчә, боларда укучы студентлар арасында наркоманнар байтакка күб­рәк. Монда да әти-әнинең баланы кечкенәдән эш­лек­сез­леккә ияләндерүе әйтә соңгы сүзне. Кайда җиңел тормыш, шунда эчкечелек, наркоманлык кебек күре­нешләр баш калкыта. Ришвәт түләп уку перспективасы исә баланы җиңел тормыш чоң­гылына ташлый.

Үткән ел мин социаль челтәрләрдә техник белгечлек бирүче бер абруйлы факультетның студентлары оештырган төркемнәрдә ачылган темаларны кызыксынып күзәттем. Темаларның берсе ришвәткә багышланган иде. “Бездә ришвәт юк”, – диләр студентлар беравыздан, бары тик бер укытучының гына “бирсәң ала, үзе сорамый” икәнен искәртәләр. Зачетны акчага бары тик физкультура укытучылары гына куя икән. Бу да күбрәк дәрескә йөрмәгән студентларга гына кагыла. Калдырган дәреслә­реңне тапшырып бетерә ал­мый­сың икән, укытучы әйтә инде: абонент аласың ди. Ә болай чын укытучылар студентлар белән эшләүгә вакытларын кызганмый: бушка түгәрәкләр оештыралар, кон­сультацияләр үткәрәләр. “Ми­ңа акча мөһим түгел, үземнән соң да яхшы математиклар калсын дип тырышам”, – ди шулай бушка көч түгүче доцентларның берсе.

Күптән түгел генә мин бер әни белән сөйләштем. “Бик бор­чылам, балаларны кая укырга кертергә инде?” – ди ул ихлас күңелдән. Бала­сының киләчәге өчен риясыз борчылган әти-әнигә мин үзем менә мондый киңәшләр бирер идем. Беренче киңәш: баланың кайсы өлкәдә сәләт­ле булуын ачыклап, шул юнә­лештә аңа үсәргә булышу. Гадәттә җиденче-сигезенче классларга кадәр укучының нәрсәгә сәләтле булуы инде ачыкланып бетә. Нәкъ менә шул вакытта чыгарылыш имтиханын тапшырырга әзер­ләнә башларга кирәк тә инде. Мәктәпкә генә таянып бе­тәргә ярамый, чөнки бездәге профильле укыту дигән нәр­сә – ул фикция генә. Әйтик, фи­зика-математика мәктәп­лә­рендә бу фәннәргә сә­гатьләр саны гына артыграк бүленгән, белем бирүдә исә кайбер андый мәктәпләр гадәти мәктәп­кә караганда калышарак та тө­шәләр. Табигать фәннәре, гуманитар юнәлешләр буенча профильле мәктәпләр юк диярлек. Аннан соң профильле мәктәп булса да, анда балаларны сәләтләре буенча җыймый­лар, яшәү урыны буенча туп­лана укучылар контингенты. Шуңа күрә баланың сәләте булган фәннәрдән мөс­тәкыйль шөгыльләнүе, яисә читтән торып укуы өчен шартлар тудырырга кирәк.

Икенче киңәш: баланың прин­­­ципиаль рәвештә кү­чермичә, үз көче белән укырга тырышуына иреш. Генри Фордның: “Утынны үзең ярсаң, аның белән ике тапкыр җылыначаксың”, – дигән ки­ңәше нәкъ менә шушы очракка карый. БДИ да ришвәтсез биреләчәк, югары уку йортында белем алу да җиңел булачак бу ки­ңәшләр үтәл­гәндә.

Ә инде һөнәрнең кайсы яхшырак дигәндә, галим­нәрнең фикеренә колак салыйк. Алар исә яраткан эш файдалы диләр. Австралия­нең Милли университеты га­лим­нәре озак еллар үткәр­гән тикшеренүләрдән соң шундый нәтиҗәгә килгән­нәр. Сөй­мәгән эштә эшләү­челәр туктаусыз депрессия киче­рәләр, хәвефләнәләр, хәтта бөтенләй эшсез булучыларга караганда да тынычсызрак булалар. Аларны го­мерләре буе йөрәк чирләре, югары кан басымы эзәр­лекли.

Бәхетне югары хезмәт хакы белән үлчәп карарга га­дәтләнгәннәргә исә Гарвард университетының 75 еллык тикшеренүләре нәти­җә­сен искә төшерик. Кеше­нең бик күп төрле физик, психологик, антропологик параметрларын өйрәнеп, бәхет­лелек дәрәҗәсендә бо­лар­ның ролен ачыкларга тырышканнан соң, шундый нә­тиҗә ясалган: кеше бә­хетендә иң төп рольне җылы мөнә­сәбәтләр алып тора икән. Җылы мөнә­сә­бәтләр хәтта хезмәт хакы күләменә дә йогынты ясыйлар. Әнигә карата булган җылы мөнә­сәбәт ир кешегә елга уртача 87 мең долларга күбрәк акча алып эшләргә булыша икән, чөнки мондыйлар сирәк авырый, эштә дә нәтиҗәлерәк булалар. Әти белән балачакта булган җы­лы мөнәсәбәтләр дә шулай ук 75 яшькә җиткәч тә тор­мыштан канәгатьләнү алырга булыша, диләр. Ди­мәк, балаларда үзебезгә карата җылы караш тәрбияли ал­сак, без аларның килә­чәктәге карьерасын да, хез­мәт хакын да, сәламәт­леген дә уңышлы итә алачакбыз дигән сүз бу.

Бу уңайдан тагын бер тапкыр миллиардер Генри Фордның сүзләрен искә төшерик: “Мин үз гомеремне әнием ничек теләсә, шулай уздырырга тырыштым”, – ди ул. Чын әниләр исә баласының кешелекле, намуслы, эшлекле булуын телиләр. Безнең чорда бу сыйфатларның бәясе төште дип уйлаучылар ялгыша, чөнки болар – беркайчан да искерми торган кыйммәт­ләр, һәркайсы бөтен дөнья малына торырлык.