Әрем балы

(Хикәя)

Капкадан алып чыгып киткәндә, ишегалдына томырылыплар карады Йолдызы. Адәм акыллары бар диярсең үзендә: аерылышуны сизгән бахырның ике күзе дә мөлдерәмә яшь белән тулы иде. Шаһидәгә «бәхил бул» диюе булды микән, сузып-сузып мөгрәгәндәй итте дә, муенына тагылган бау тартылуга, ни чарадан бичара кыяфәттә яңа хуҗасы артыннан атлады.

Гәүдәсенең җегәре киткән Шаһидә капка биген төшерерлек хәл тапмады, хәлсезләнеп бакча коймасына сөялде. Каны качкан бармакларының туңуын да сизмичә, чит-читләре бәсәргән вәлен * рәтләгәндәй итте. Җиң очлары сизрәгән иске сырмасына кунган карны сыпыргалады. Кизитегенә эләккән салам бөртекләрен кагарга иелгәч, сабыр савыты тулышып, нарасый баладай елап җибәрде.

И Ходаем, сыйлы көне – сыерлы көненнән аерылгач, ни белән генә көн үткәрер? Булганны бетерүкәйләр тиз, һай, бик тиз шул. Менәтрәк, балалары ничә кайтса, «нигә сыер асрап интегәсез, кибет тулы сөте, мае» дип авыз суы корыта иде, алар да тынычланыр инде. Парлы чакта ничек тә икәүләп теркелдәделәр әле, балалар сүзенә карап тормадылар анысы. Карты иртәрәк китеп барды шул, ашыкты, һич югы җәйне көтмәде. Гомер бакый үзе турында уйлый белми яшәде, соңгы сулышын да кеше өчен дип алды, мәрхүм. Күршеләрнең абзарына ут капкач, ашыга-кабалана су ташып йөргән иде, трактор астына килеп керүен дә абайламаган. Үлемнең кайсы гына үкенечле түгел…

И-и, хатын-кызкайлар… Без - муен, башны без борабыз дип күпме генә шапырынсак та, дөньяның тоткасы ирләр шул, ирләр…

– Әнкәй, йөрәгеңне бозып торма инде, әйдә, кер. Мин дә җыена башлармын. – Болдырга чыгып баскан төпчегенең тавышы Шаһидәне чынбарлыкка кайтарды. Ул, кул аркасы белән бит очларын сөрткәләде дә, гер аскандай авырайган аягын көчкә сөйрәп, баскычка таба атлады.

– Күрчәле, яланөс чыгып баскан, акыл кермәсә дә кермәс икән, агай… – дип кызын орыша-орыша өйгә үтте. – Хәния дим, идәнгә ике банка сөт куйдым, сөт өсте белән катык халадильникта онытылып кала күрмәсен. Йолдызымның соңгы ризыкларын авыз итсеннәр дип күп итеп корт та әзерләгән ием, аны да алырсың.

– И, әнкәй, үзеңә үзең мәшәкать тудырмасаң инде. Корт ясыйм дип сөт кайнатып, сәгатьләр буе плитә саклаганчы… – Көзге каршында иннек сөртеп маташкан Хәния әле ишек төбендә тау булып өелеп торган күчтәнәчләргә, әле әнкәсенең кечерәеп, бөрешеп калган гәүдәсенә кызганулы караш ташлады. – Әнкәй, без ач ятмыйбыз лабаса, шулкадәр төямәле.

– Ярар, сөт-майны соңгы тапкыр апкитәсең, чәпчемә. Көз кайтуыгызда атагыз юк иде, бу кайтуыңда сыер юк, алдагысында мин булмам – Ходайныкын белмәссең.

– Теләсә нәрсә сөйләнмә әле, әнкәй. Саулыгың минекеннән ныграк, яшәргә дә яшәргә әле.

– Сигезенче дистәңне ваклаганда көнеңне түгел, сәгатеңне саныйсың, балам.

– Ярар-ярар, дөбердәтеп сыер сауганда яшеңне дә белмәдең, зарланма. Кызлар кебек әле син. – Хәния, күңеле йомшарганны сиздермәс өчен, юри дорфарак булырга тырыша иде.

Дөбердәтеп сауганда, ди, и бала-бала. Шаһидәнең кәкрәеп каткан бармаклары сыер имчәген берәм-берәм тартканын, чиләге тулганчы үзенең ун бүленеп, ун ял иткәнен каян белсен инде Хәниясе.

– Гәзиткә төреп күкәй әзерләп куйдым. Чүпрәк сумкада апаңнарга дигәне. Аларга дигән сөтне шешәгә тутырдым.

– Элегрәк көлә идең, әнкәй, хәтереңдәме? Киткән кыздан, мине дә апкитмәсә ярар иде дип, почмактагы пумала куркып тора, ди торган идең. – Хәния чәч-башын төзәткәләп бетерде дә, әнисенең ябык гәүдәсен кочаклап алды. Соңгы араларда бигрәк биреште шул Шаһидә. Сыңар канат дөнья көтеп маташканда, янәшәсендә бар куанычы булып җирән сыртлы Йолдызы калган иде, бүген менә аны да сатып җибәрде. Биш кызы, оныклары күпме генә чакырмасын, берсендә дә торырга ризалашмый шул. Шәһәрләрендә сулышы кысыла; күрше авылдагы олы кызы инде үзе каенана булып, улы-килене белән дөнья көтә – алар катына барып сыенмас бит инде… Мәшәкать димиләр тагын, рәхмәт төшкерләре, ике көннең берендә хәлен белеп, янына кайтып кына торалар. Суының салкыны, кайнары өйдә, газы кергән, үзе юа торган кер машинасы бер хикмәт – тәндә җан барында шушында яшәргә язсын берүк.

«Гомерем, җегәрем булганда балаларымны сөттән өзмәм» дигән сүзе бар иде Шаһидәнең. Балачагында үзәгенә үткән, бүген дә бәгыреннән кан саркыткан вакыйгалар әйттерде шулай дип. Таң алдыннан күргән татлы төш кебек, җәһәт кенә узды да китте шул ачлы-туклы балачагы, чабаталы яшьлеге… Бер генә көненнән булса да урап киләсе иде дә бит. Үрелеп кенә күз төшерәсе иде… Алайса, хәзерге заманның көзгесе көзге дисеңме: гармун күреге кебек җыерчыкланып беткән йөздән элекке Шаһидәнең чалымнарын эзләп-эзләп тә табарлык түгел. Күр инде: кайчандыр көлтә-көлтә ут бөркеп торган чая яшел күзләренең урыны гына утырып калган диярсең. Төсләр уңган, җуелган. Яулык астыннан күренмәсә дә, сүс шикелле юкарган, толым дисәң хәтер калырлык чәчкәйләр дә мамыкка охшап бетте инде. Әй үртәлә иде яшь Шаһидә шул толымнарының төсенә: көнбагыш чәчәге кебек җете сары да түгел ичмаса, көлсу дулкын булып, җилкәсенә тарала да төшә. Үреп куйса, иңбашында кәҗә койрыгы кебек тырпая да кала… Кайчандыр мендәр чигүендәге гөләп таҗына охшап, турсаебрак торган алсу иреннәрнең дә күптән каны качкан; әйтелмичә, йөрәк түрендә йомарланып калган сүзләр хәзер инде тирән-тирән буразналар булып ирен читенә күчкән.

Сыерын сатып җибәреп үз сүзенә хыянәт итмәде микән Шаһидә? Хәерле булсын… Бер җамаяк сөтнең түгел, кеше кадәр кешенең кадере калмаган заман диген. Алай дисәң, кайсы чорда адәм баласының кадере булды соң ул? Шулай да, шулай да…

***

– Инәкәй, әтекәй! – Шаһидәнең чатнап торган тавышы әллә каян ишетелә иде. Ялан тәпиен ялтыратып, ишегалдына чабып кергән шәйгә кыз гәрәбә төсенә кереп ялтыраган баскычны ике атлап бер генә сикерде дә бәрелә-сугыла өй эченә үтте. – Әтекәй! Төштән соң, тург ясарга дип, кәнсәләрдән безгә төшәчәкләр! Фәһимә апа әйтте, кулга тотардай әйбер-караларын базга булса да күмсеннәр, диде. Он-мазарыгыз булса, анысын да яшерегез, диде. Уф! – Сулышы капкан кыз, мич аралыгына үтеп, чиләктән агач чүмеч белән су алып эчкәч, лып итеп инәкәе янына – сәкегә утырды. Утын пүләнен култык астына кыстырып, мич алдында пычак белән чыра телеп маташкан әткәсенең йөзеннән төс качты, ул, билендәге алъяпкычын сүтә-сүтә, артсыз урындыкка килеп чүмәште.

– Ала-ай… – диде, бердәнбер кулы белән ияген сыйпагандай итеп. – Ала-ай… Үтмәс балта белән юнган калхузлары безнең сырган юрганга калды микәнни соң… – Нигъмәт агай берара дәшми-тынмый башын иеп утырды. Аны күз карашыннан аңларга өйрәнгән Мәрзиясе сүзгә кушылырга ашыкмады, иренең бер-бер фикергә килүен көтте. Ләкин тынлык озакка сузылгач, түзмәде:

– Болай да күзгә кырып салырлык әйбер калдырмадылар бит инде, тагын ни генә эзләп төшәләр икән, җир йоткырлары?! – дип рәнҗүле тавыш белән иренә текәлде. – Атасы дим, әйт инде берәр сүз!

– Калхузларына кермәгән өчен черки урынына канны эчкәннәр ие, хәзер кандала урынына ябышырга уйлаганнар инде, алайса…

– И Ходаем, шушы авылда яшәп, үзеңнекеләр шулай мыскыл итсен инде… – Мәрзия, Шаһидәнең кош баласыдай авыз ачып әле әтисенең, әле үзенең сүзен тыңлап утыруын күргәч, аңа эндәште. – Бар, балам, Зәкия түтәңне эзләп тап, чишмәгә-мазар төшеп китмәде микән. Бирнә-сөлгеләрен булса да бакча артлатып кына әбиеңнәргә илтеп кайтыгыз. Теге убыр авызларны белмәссең, җан күек күргән, төн утырып чиккән тастымалыңны да тартып алырга күп сорамаслар.

Теләр-теләмәс кенә урыныннан кузгалган Шаһидә артыннан әтисе дә кыймылдады. Нигъмәт агай, ишегалдына чыккач, балтасы суга төшкән кешедәй бераз әйләнеп-тулганып йөрде дә, үз уйларының очы-кырыена чыга алмасын аңлап, тагын өйгә кереп китте. Төртсәң аварга торган дүртпочмаклы өйдән нинди зиннәт табарга уйлаганнардыр, ни-нәрсәне тамаша күрсәтеп сатарга җыеналардыр – һәрхәлдә, Нигъмәт үзе, күпме эзләнсә дә, хуҗалыгында кулга тотардай байлык күрмәде. Сәвит дигәннәре узган ел бар булганын – алты почмаклы зур өен дә, яңа салган келәтен дә, ихатадагы мал-туарын да талап алды лабаса. Ястык-мендәргә чаклы алып чыгып киттеләр. Ярый инде үзләрен, мулла гаиләсен мыскыл иткән кебек, берәр кара мунчага күчермәделәр. Аргы урамдагы хамсамул Нәкыйпнең һәр ярыгыннан җил өреп торган өе – яңа блачның мәрхәмәте иде… Бүген килеп дүрт кешелек гаиләнең бар карап торганы – салам түбәле абзардагы Мәрүчкә. Бөтен болын-кырны әлеге дә баягы калхузлары үзенеке дип игълан иткәч, Нигъмәт кебек аерым хуҗалыкларга сыер көтәр урын да калмады. Узган ел капка төбендә үлән чемченеп йөргән каз бибиләренә тиклем калхуз келәтенә илтеп яптылар бит, адәм гыйбрәте.

Кәнсәләрдә эшләүче чыбык очы туганнары Фәһимә дөрес әйткән икән, төш турысы узганны да көтмәделәр, өч-дүрт кеше – аларның берсе генә районнан килгән вәкил булып, калганнары үзләрен авыл активы дип йөрткән түбән очныкылар иде – Нигъмәтләрнең болай да кысан өенә бастырып килеп тә керделәр.

Шаһидә өйләренә нинди афәт кергәнне сабыйлыгы белән аңлап бетермәсә дә, бу ыгы-зыгының һич кенә дә кунак туе түгеллегенә төшенгән иде.

– Түтәй, – диде ул мич аралыгында яулык чите белән авызын каплап торган апасына пышылдап. – Толымыңдагы чулпыларны яшер инде, исәр, анавысы кыек танау көмеш дип белеп, тартып алырга да күп сорамас. Чәй савытын кисә-кисә, тикмәгә генә тырышканыбыз булыр.

Кыек танау дигәне – авыл халкы телендә Чүтчик дип йөртелгән счетовод Хәмит иде. Бераз шадра йөзендә уң якка авышыбрак торган борыны, болганчык су төсендәге йөгерек күзләре, авазларны йота-йота сөйләшүе аны җирәнгеч кыяфәттә күрсәтсә дә, кәнсәләр тирәсендәге кеше булганга, үзен Алланың кашка тәкәсе дип хис иткән, куштанлыгы, кансызлыгы хәттин ашкан бер бәндә иде ул.

Менә ул, мыскыллы елмаеп, балчык чүлмәктә утырган яран гөлнең башта бер, аннан икенче ботагын сындырып атты. Баланнар кызыллыгы белән балкып утырган гөл, кан таплары кебек таҗларын тәрәз төбенә коя-коя, идәнгә тәгәрәде. Чүлмәк янында яткан бәйләм җебе дә Чүтчик кулына күчте.

– Языгыз: бевсе кызыл, бевсе сары ике кәтүк!

Шаһидә, бу сүзләрне ишетеп, мич аралыгыннан атылып чыгуын сизми дә калды.

– Инәкәй, ул бит минем чигү җебе, аңа тимәсеннәр! – Кыз ике кулы белән чытырдап Чүтчик Хәмитнең җиңенә ябышты. – Кәтүк түгел ул, мин аны әбекәйнең иске тастымалларын сүтә-сүтә, үзем ясадым. Абзыкай, алма минем җепләремне, бир!

– Бу сытыгыгызны аяк астыннан алыгыз, кысылмасын! Ату тибеп очывывмын!

– Синнән булыр, кыз бала дип тә тормассың. Кызым, мин сиңа Пучы базарыннан яңаны апкайтырмын, бар, апаң янында гына тор! – Әткәсенең тыштан гаять тыныч тавышы Шаһидәнең үксүен баса алмады. Ул, исәр, исәр, дип авыз эченнән кабатлый-кабатлый, янә Зәкия түтәсенең кочагына сыенды. Ул арада Хәмит агач урындыкны сөйрәп китереп, мич башына үрмәләде. Алтын тапкандай ыржаеп, андагы җилпучны күтәреп төште.

– Ач таваканнав, шушымы бав оныгыз? Монда ике уч та юк бит! Явав, ул сезне бавыбев аяк сузудан коткава алмай бит! – Хәмит, ыржаеп көлгән җиреннән уртын чәйнәп басып торган Нигъмәтнең ут карашы белән очрашкач, тамагына кылчык кадалгандай тотлыгып калды. Аннан кискен хәрәкәт белән җилпучны идәнгә әйләндереп каплады.

– Аһ! – Мәрзиянең күкрәк авазы үзенә генә ишетелде бугай.

– Сез контвлавны йә ачка, йә салкынга катывып кына үтевевгә кивәк! Күзгә төтен җибәвмәкче буласыз, ә: имеш, хәервеләр, имеш, бев нәмәләве дә юк! Алтын-көмешегезне кая яшевгәнне бавыбев әйттевевбез! – Хәмит кырып юылган сап-сары идәнгә сибелгән он бөртекләрен күн итеге белән рәхәтләнеп таптады, үзе каны качкан иренен чәйни-чәйни, без карашы белән Мәрзиягә кадалды. – Бай кызы идең бит син ач бет Нигъмәткә чыкканда, атаң сандык-сандык бивнә белән озатканны белмиләв дисеңме әллә?

Яулык чите белән авызын каплаган Мәрзия кинәт дуамалланып китте:

– Иманыңны иблискә саткан нәрсә булдың тәки, башта әткәйләргә каныгып, аларның соңгы юрганнарына тиклем талап чыктың, хәзер безне тинтерәтәсең. Аласын узган юлы кырып-себереп алдыгыз бит инде. Адәм талаучы, җирбит! Каян килеп бездә алтын-көмеш булсын, мич артындагы тараканнар гына алтынга әйләнмәсә …

– Анасы, телеңне әрәм итмә. Ходай барысын да үзе күреп тора. – Эчендә ут кайнаган Нигъмәт агай сабырлыгын җуймаска тырыша иде, ул, җилфердәп торган буш җиңен сәламәт кулы белән тотып, йодрыгын төйнәде.

Дүртесенең дә күзеннән яшь урынына кан агызганы – абзардагы Мәрүчкәне, Хәмит әйткәнчә, «тургка» куюлары булды. Аю биеткәнне карарга җыелгандай, җилкапка янына килеп өелгән халык берсен-берсе өзә-бүлә, Мәрзияләрнең күз текәп торган сыерын сатулашты.

Мәрүчкәне терәлеп торган күршеләре – җил иссә дә җилфердәрдәй ябык Касыйм алып чыгып китте. Нигъмәткә күз карашы белән нидер әйтергә теләгәндәй, тутырып карады, әмма бер сүз дә катмады. Сыгылып төшкән Мәрзиягә күтәрелеп тә карамыйча, өеннән алып чыккан бауны Мәрүчкәнең муенына салып, сыерны үз артыннан әйдәкләде.

Чынлап та затлырак мал табарына өметләнгән булды микән – Хәмит ишегалдын, базны, бакча-кура тирәләрен энә күзеннән үткәреп чыкты. Янәсе, яңарак казылган урын шәйләнмиме… Ахыр чиктә, күзгә кырып салырлык да зиннәт-байлык тапмагач, җен ачуы белән котырып-кычкырып җибәрде:

– Әйттевевбез! Кая яшевгәнегезне бевзаман үзегез үк йөгевә-йөгевә килеп әйтевсез! Сәвит законы әйттевә ул!

Районнан килгән вәкил Нигъмәт һәм Мәрзияне үзе белән алып китте. Шаһидә белән Зәкияне исә, икесен тиң күз яшьләре белән елата-елата, кәнсә ишегалдындагы иске келәткә илтеп яптылар.

– Ата-анагызны исән күвәсегез килсә, байлыгыгызның кая качывылганын әйтегез. Аннавы дүвт ягыгыз кыйбла!

***

Караңгы, юеш баз исе килеп торган шушы келәттә төн кунасыларын күзаллап, Шаһидәнең җаны үкчәсенә төште.

– Түтәй, монда тычкан юк микән, мин куркам! – диде ул апасының калтыранган гәүдәсенә сыенып.

Зәкиянең исә үз кайгысы кайгы иде. Ул җир идәнгә чүгәләп, бераз мышык-мышык килеп утырды да, тиен җитезлеге белән сикереп торгач, күлмәк өстендәге чигүле алъяпкычын салып атты. Аны кулында бөтергәләде, ныклыгын тикшергәндәй, кат-кат тарткалап карады.

Шаһидә дә шыңшуыннан туктап, шаккатып апасына төбәлде. Зәкиянең ниятен аңлап бетермәсә дә, ниндидер ямьсез сизенүдән коты ачты. Апасының кулы белән кармалана-кармалана түшәм такталарын сыпыруын күреп, бөтенләй өнсез калды.

– Түтәй, син нишләмәкче буласың? – Кызның җан өшеткеч тавышы гына Зәкияне шөгыленнән туктатмады: ул келәтнең һәр тактасын, һәр бүрәнәсен барлап чыгарга җыенгандай ашыга-кабалана бер почмактан икенчесенә атылды. Аннан, кисәк хәле беткән кешедәй, бөгелеп төште дә, иңбашын дерелдәтә-дерелдәтә еларга тотынды.

– Адәм көлкесе, ындыр табагы чаклы келәттә тырпаеп торган бер кадак кисәге булмасын инде… Яшим дисәң, яшәп, үлим дисәң, үлеп булмый дөньяларында.

Зәкиянең такмаклый-такмаклый елаганына Шаһидәнең куркулы пышылдавы кушылды.

– Түтәй, ычкындыңмы әллә, минем үләсем килми, өйгә кайтасым килә. Тамагым ачты, әтекәйләрне сагындым!

Җир идәндә тезләрен кочаклап, бөрешеп утырган сеңлесенең бу сүзләрен ишеткәч, Зәкия такмаклавыннан туктады, яшь аралаш кызганыч елмаеп, Шаһидәгә карады. Сабый шул әле, кыз баланың язмышы кыл өстендә икәнен аңларлык яшьтә түгел.

– И апаем, син бәләкәй, сиңа тимәсләр. Менә теге җирбит Хәмит мине мәсхәрәләп ташласа, ни кылырмын? – Апасы, бер кулы белән Шаһидәнең иңсәсеннән кочып, аның янәшәсенә сыенды.

Матур шул Шаһидәнең апасы, карап кына тормалы. Озын төз буен әйтәсеңме, уймак авызы, нигәдер гел моңсу итеп, өздереп караучы коңгырт күзләре, учка сыеп бетәрдәй нечкә биле дисеңме. Болай да кара кашларын, әнисе күрмәгәндә, корым белән каралтып, бит очларына кишер суы да тигезеп алсамы? Теләсә кем кызыгырлык.

– Кит, исәр, тумаган тайның билен сындырып утырма әле. – Шаһидә башта бик урынлы итеп әнкәсеннән откан сүзләрне кабатлады, аннан бала итәкле күлмәгенең кесәсеннән кечкенә саплы пәке чыгарды.

– Сиңа тиеп кенә карасын, шушының белән күзләрен чокып алырмын!

Апасының күзләре маңгаена менгәнне күрмәсә дә, аның әйтергә өлгермәгән соравына җавап биргәндәй, батыраеп әйтеп куйды:

– Әүхәт тәренеке ул, кичә шәпиле уйнаганда оттырды.

– Телеңә ничек тилчә чыкмыйдыр, кызый, әле тәре, әле исәр… Бир әле, хет шуның белән ишекне ачып булмасмы. – Зәкия сеңлесенең кулыннан пәкене алып, келәт ишеге янында кайнаша башлады. Тышкы яктан асылмалы йозакка бикләнгән ишек, кыз баланың чандыр кулларыннан үчекләп көлгәндәй, ыржайган аваз чыгарды.

– И Аллам, бөтен кеше пәке белән тимер кисәр ие аны…

Зәкиянең чарасызлыктан ачыргаланып әйткәне бу юлы Шаһидәне куркытмады, киресенчә, җен ачуын чыгарды.

– Түтәй, – диде ул, күпне күргән олы кеше кебек бик җитди итеп. – Исәр дими нәмә дисең инде сине. Кем инде шулай итеп тимер кисәргә маташсын. Анавысы йозакка туры китереп, тактаны җомрылатып чокып карале. Чокы да чокы инде, аннан каерып карарсың.

Зәкия беренче кат күргәндәй сеңлесенең арык гәүдәсенә текәлде. Сабый гына диген инде моны! Әткәсенең «Шаһидәгә малай булып кына туасы калган» дип көлгәне рас түгелме соң?..

– Синең пәкең безне төрмәдән коткарды дип сөйләсәм, теге капчык белән суккан ышанмас та әле, име, түтәй? – Инеш буендагы талларга ышыклана-ышыклана бакча артлатып кайтып килгән шәйгә Шаһидә пышылдап апасына эндәште.

– Кемгә сукканнар дисең, бер сүзеңне аңларлык түгел! – Зәкия як-ягына карана-карана атлавын дәвам итте.

– Суккан ди сиңа… Әүхәтне әйтәм, сабын куыгы очырасың дигән булыр әле.

– Әүхәт тә Әүхәт телендә. Әтекәйләр ни хәлдә икән анда? Җибәрсәләр генә ярар инде үзләрен, и Ходаем!

Могҗиза димә инде – алар өйгә узуга, аякларын көчкә сөйрәп, ата белән ана да кайтып керде. Төн ката район үзәгеннән җәяү теркелдәгәннәр, таң атканны да көтеп тормаганнар.

– Сезнең бәхеткәдер инде, бәбекәйләрем, дөньясында мәрхәмәтле җаннар да калган икән әле. – Мәрзиянең җеп өзәрлек хәл-әхвәле булмаса да, кызларын исән-имин күрү шатлыгыннан күгәрчен урынына гөрләде. Мич кашагасыннан теленгән чыра үрелеп алгач, ут элдереп җибәрде. Өй эчендәге пыран-заран килгән дөньяга күз төшергәч кенә, йөзе тартылып, сулып калды.

– Балам, теге дәҗҗал таптаган онны канат белән ипләп кенә себереп ал әле, иләгәч, бер пычрагы да калмай аның, умач итәрбез, – дип Зәкиягә эндәште.

Бераздан, сүз берләшкәндәй, дүртәүләп как сәкегә тезелеп утырдылар.

– Бер изгелек мең бәладән коткара дигәннәре хак икән, агай. – Әнкәсе, үз-үзе белән сөйләшкәндәй генә әйтеп куйгач, Шаһидә, аның култык астына сыенып:

– Инәкәй, ә безне берәү дә коткармады, без үзебез качып кайттык, менәтрәк, вәт! – дип, күргән-кичергәннәрне иркенләп сөйләргә җыенган иде, түтәсе ипләп кенә беләген кысып куйды. Янәсе, тел белән тегермән тартуыңнан туктап тор әле.

– Әтекәй, сөйлә инде, нәмәләр булды районда? – Буй җиткергән Зәкия сеңлесенә караганда күпкә сабыррак, төплерәк шул – алҗыган, хәлсезләнгән Нигъмәт үзалдына көчсез генә елмаеп алды.

– Өченче ел буранда адашып, малае белән бер адәм кереп кунган ие бит, тикшерүче дигәннәре шул булып чыкты. Үзе танымаса, аны җүнләп карау да юк инде… «Сөт эчереп, сез генә исән калдырдыгыз безне», дип ике куллап күреште. Өтермәнгә тыгарлар дип барган җиреңдә шулай каршы алсыннар әле, Ходайның хикмәте.

Хәтерли, бик яхшы хәтерли кызлар ул кышны: юньле кеше этен урамга чыгармас давыллы, буранлы кич иде. Үзләренең алтыпочмаклы өйләрендә яшәгән чак иде. Әниләре тәрәзәләрне юрган-мендәр белән томалап бетерде, бусага төбенә иске сырманы түшәп куйды. Сызгырган-улаган авазлар белән бергә, тәрәзә шакыгандай тавышка башта игътибар итмәделәр, тик әлеге тавыш торган саен кабатлангач, Нигъмәт агай өстенә элеп, ишегалдына чыгып китте. Бераздан аның:

– Әйдәгез, әйдә. Анасы, кунакларны каршы ал, – дигән тавышына ияреп, бусагада ике җан иясе пәйда булды. Берсе, буена караганда, Шаһидә тирәсендәрәк – сигез-тугыз яшьләрдәге бала, икенчесе – озын буйлы, бишмәт якалары, мыегы бәсләнеп каткан урта яшьләрдәге ир иде. Чишенеп, сөйләшер хәлгә килгәч, шул ачыкланды: буранда юлларын адашып, бөтенләй кире якка килеп чыккан әти белән ул икән болар.

Икесе дә шактый гына туңарга өлгергәннәр иде. Нигъмәт селкенерлек тә хәле калмаган малайның кул-аякларын уарга кереште. Шаһидә белән Зәкия аш ягының чаршавын төшереп, шул якта кайнашырга тотынды. Мәрзия, башына яулыгын бәйләп алды да, «ярый әле кичке сөтне калдырганыем» дия-дия, казан астында җемелдәшкән куз өстенә калай табак белән сөт утыртты. Стенадагы шүрлектән чүпрәк капчыкка салынган мәтрүшкә эзләп алды. Кайнарга иткән сөткә мәтрүшкә ваклап салгач, табакның бер читен бияләй белән тотып, янә куз өстенә утыртты. Бераздан, хуш исләре борынны кытыклаган сөтне ике җамаякка бушатып, чакырылмаган кунакларга сузды. Мәтрүшкәле сөт, аннан мәтрүшкәле чәй эчкән юлчыларга әкрен генә төс керә башлады. Төн уздыргач, «Үзем өчен түгел, улым өчен бик курыккан идем, коткардыгыз, мең рәхмәт сезгә!» дип, бик җылы саубуллашып киткән кеше бүген менә Нигъмәт белән Мәрзияне коткарган, димәк. Өстәвенә, кызларыгызга җил-яңгыр тимәс, дип тә ышандырган, рәхмәт төшкере.

Бүгенге борчулы көн шаукымын сөйләшә-сөйләшә, керфек какмый таң аттырды алар. Төн пәрдәсен ертып, тәрәзәдән шәфәкъ нурлары үрелеп карагач, Мәрзия, сыер саварга вакыт дип, чәчрәп дигәндәй сәкедән төште дә, корт чаккандай дертләп, үксеп еларга тотынды.

– Сыеркаем, сыеркаем…

– Ярар, анасы, баш исән бит әле… – Басынкы табигатьле, кешегә беркайчан күтәрелеп бәрелмәс Нигъмәт агай хатынын юатырдай артык сүз тапмады.

Бер-берсенә ялганып үткән көннәрнең иртәсе дә, киче дә һаман шул Мәрүчкәгә килеп тоташа башлады. Җаннан артык күргән малкаеның иртән күрше ихатадан чыгып китүе, кичен күрше ихатага кайтып керүе күзенә чалынмасын өчен Мәрзия үз-үзеннән качарга әзер иде. Ире күрше авылдан шактый мул сөтле кәҗә алып кайткач та, аны ишегалдында түгел, караңгы абзар эчендә саварга гадәтләнде. Үзе кәҗә имчәге тарта, үзе, күз яшьләренә буылып, Гөлсемнең күрше ишегалдында чажлатып сыер сауганын тыңлый. Анысы да, күзгә күренсә, Мәрзиянең ярасына тоз салырга теләгәндәй, теле-теле йокмый сыерны мактарга тотына.

Менә бүген дә Гөлсем, төртсәң аварга торган коймасына сөялеп:

– И сыерыңның сөтеннән уңдык, Мәрзиякәем, бидрәм чүмәкәй булганчы савам бит. Иллә мәгәр холкы яман, койрыгы белән битемне кыйнап кына тора. Аптырагач, ботына бәйләп куйганыем, аягын күтәрә башлады, иблис токымы. Сезне әйтәм, кәҗә алгансыз, дигән иде Касыйм, саудырамы? Шулай инде, ишле өйдә сөтсез буламы соң, – дип чәте-чөте сөйләнде дә, Мәрзиянең авыз ачып сүз катканын да көтмичә, өенә кереп тә китте.

Шулай инде, ике карга талашса, бер козгынга җим төшәр, диләр бит. Күрче, кәнсәләрнең Нигъмәт дөньясын пыр туздыруы берәүләрне ничек бәхетле иткән.

Капка төбендә бер-берсе белән телләшә-телләшә бишташлы уйнаган балаларның сөйләшкәне дә әлеге дә баягы сыерга килеп тоташа иде. Әнисенең әле генә әйткәне батырлык өстәп җибәрдеме, Касыймның үзе кебек үк үтә күренмәле малае Әүхәт:

– Безнең сыер бар, без бәрәңгене сөт белән ашайбыз! – дип Шаһидәне үртәп, беләген чеметте.

– Сезнеке түгел, безнең сыер ул, исәр! Көтүдән кайтканда да инәң чыбык белән ярып кына алып керә ишегалдыгызга, ул туп-туры безгә кайта, менәтрәк, вәт! – Тамак төбенә төер утырса да, кыз шушы җиз баш алдында сер бирергә теләмәде, үзе дә Әүхәтнең бил буеннан борып чеметеп алды. – Как сөяк – тач май, как сөяк – тач май! – дип үртәп такмакларга да онытмады.

– Ә сез хәзер кәдә сөте эчәсез, фу-у!

Кәдә, кәдә, кәдәкәй,

Имиләрең бәләкәй.

Бер ыстакан сөт бирмисең,

Каһәр суккан нәмәкәй.

– Инәкәй әйтә, кәҗә сөте сыерныкына караганда да файдалырак, ди, беләсең килсә!

– Сасы бит ул, аны ничек эчәсез? Фу-у-у…

– Син үзең сасы! Безнең Әүхәдән мамык исе генә килеп тора!

– Диванадыр син, кем инде кәҗәгә шундый исем кушсын!

– Инәкәй әйтте, кышка аның бәкәйләре туачак, диде. Кәҗә тәкәсе туса, анысына бөтенләй Әүхәт диярмен әле, вәт!..

Көтү кайтыр вакыт җиткәч, әнкәсенең кырык сәбәп табып ишегалдыннан өйгә кереп китүенә күнекте инде Шаһидә. Әнисе урамда көтү тузаны тынгач, тавыш-кара беткәч кенә чыгып, Әүхәне савып керә. Мәрзиянең нуры сүнгәндәй төссезләнеп калган күзләренә карагач, Зәкия белән Шаһидә кәҗә сөте салынган чәйне дә борын җыермый гына эчә. Белә ич алар: читән койма гына аерып торган күрше ишегалдында Гөлсем апалары дөбердәтеп сыер сауганда әнкәләре йөрәгенә урын таба алмый; Мәрүчкәнең мөгрәгәнен ишетсә дә, атылып чыгардай булып ишеккә талпына.

Беркөнне Шаһидә урамнан күз яшьләренә буылып кайтып керде.

– Инәкәй, Мәрүчкәне үгез сөзгән, җилене канга баткан!

Тәрәзә төбендәге гөл үсентесенә су сибеп маташкан Мәрзия дертләп китте, әмма эндәшмәде.

– Ишетмисеңме әллә, инәкәй, Мәрүчкәне сөзгәннәр, дим!

– Хуҗалары бар бит, карарлар. – Мәрзия, яралы кош кебек тыпырчынган йөрәген тыярга теләгәндәй, сул кулы белән күкрәген кысып тотты. Үзе, карашы белән тартып алырдай булып, тәрәз аша Касыймнар ишегалдына текәлде. Берара өй эчендә үле тынлык урнашты.

– Карга казга охшыйм дип ботын сындырган дигәннәре шушы була инде. Гөлсем бик хәтәр кыланып, сыер асрамакчы иде бит. Эт эченә сары май килешәме? – Мәрзиянең тавышында әрнү катыш ниндидер тантана ишетелгәндәй булды.

– Сиңа әйтәм, күршеләр белән әчелешле булып йөрмә тагын. – Нигъмәт, иске урындыкка аяк ясап маташкан җиреннән, башын күтәрми генә хатынына эндәште. – Гөлсем чәпчебрәк йөрсә дә, эчендәгесе тышында. Мал аркасында бозылышып ята күрмә. Әнә теге кабихләрне әйт син, кеше кулы белән утлы күмер тотмакчы булалар. Күз яше өстендә төзелгән блачларының гомере булыр микән, ай-һай…

Шаһидә белән Зәкия, юк сәбәпне бар итеп, тышта уралдылар. Күршеләр ишегалдында күз яше, ыгы-зыгы – мәет чыккан диярсең. Мәрүчкәнең канга баткан, актарылып чыккан җилененә карарлык түгел иде. Бичара сыер, үз хәлемне үзем генә беләм дигәндәй, вакыт-вакыт сузып кына мөгрәп куя. Аны кызганудан кызларның үзәкләре өзелде, икесе дә, йодрыкларын тешли-тешли, үзалдына үкседе. Әниләре ни йөрәге белән түзгәндер, тәки ишегалдына чыгып та карамады.

Икенче көнне кичкырын, һич көтмәгәндә, өйләренә җил-җил атлап Гөлсем килеп кергәч, Мәрзия башта сагаеп калды. Күрше хатыны, күнегелгән ордым-бәрдем гадәтен читкә куеп, балаларча елап җибәргәч, аптырауга ук төште.

– Каргагансыңдыр инде, Мәрзиякәем, рәхәтен күрмәсеннәр дигәнсеңдер. Синең сыерыңа тора салып кызыккан дисеңме? Кешегә сүләп җөрмәгәч ни… Касыймкаемның хәле хәл, үпкәсенең рәте юк бит. Кала брачлары көн саен сөт эчәргә кушып кайтарган булган. Каян алып эчерәем? Яз көне сыеркаемны үз кулыбыз белән җитәкләп калхуз фермасына илтеп бирдек бит. Бозаулагач, бозавын үзегезгә алырсыз дигәннәр ие дә, бирделәр, тот… Бер атналык бозауны ачка тилмертеп үтерделәр, адәм тәганәсе. Мәрүчкәңнең сөтенә тиендек дигән ием, бер бәхетең булмаса җук инде, Мәрзиякәем, җук. Әнә, өйалдына ярты чиләк сөт кертеп куйдым, тоташ кан, аны ничекләр эчерәем Касыймга? Җан талашып көчкә ике имчәген сава алам, җилене мендәр чаклы шеште инде, Мәрзиякәем, нәмә эшләргә дә белгән җук. – Алъяпкыч итәген кайтарып, мышык-мышык килгән борынына каплаган Гөлсем, ниндидер ярдәм өмет иткәндәй, ялварулы караш белән Мәрзиягә төбәлде.

– Кеше каргай торган гадәтем юк, йә үз башыңа төшәр, Алла сакласын… – Мәрзия, ни әйтергә белми бертын утыргач: – Калхузыгызның мал духтыры бар түгелме соң, нигә эндәшеп карамайсың, бер-бер хәл кылыр ие, – дип өстәп куйды.

Юк шул, калхуз духтыры да, Нигъмәт белән Мәрзиянең үлән сулары сөртеп маташулары да ярдәм итмәде – бура хәтле сыер, биш-алты көн күзгә карап инәлеп ятты да, үлеп тә китте.

***

Күпереп торган ап-ак йонлы, бераз мут карашлы кәҗәкәйне Шаһидә якын итәргә дә өлгергән иде. Әүхә дип исем кушуына өйдәгеләр бер-берсенә карашып елмаеп ризалашкач, аерата сөенде. Кәҗәгә кушаматы белән эндәшкән саен, ни хикмәттер, күрше малаеның чандыр гәүдәсе, бакыр тәңкәдәй ялтыраган чәчләре, кешегә туп-туры карый торган зәңгәр күзләре исенә төшә дә, нигәдер авызы ерыла кызның. Әнкәсе тавыш-тынсыз гына кәҗә сауганда, Шаһидә бал корты урынына безелдәп аның тирәсендә бөтерелә. Мәрзия кечкенә әлүмин мискигә сауган сөтнең беразын стаканга бушатып, көн саен Шаһидәгә тоттыра.

– Бар, балам, Касыйм абыеңа кертеп чык. Аңа дару, безгә савап булыр. – Мәрзия, стаканның өстенә кечкенә ашъяулык каплап, кызына сузган шәйгә өстәп куярга да онытмый: – Аяк астыңа карап атла, әрәм итә күрмә!

Баштарак Шаһидә дә, Зәкия дә әнкәләренең бу гамәленә шаккаттылар.

– Инәкәй, алар безнең сыерны үтерде, нәмәгә син аларга сөт бирәсең? – дип Мәрзиянең җелегенә төште кызлар.

– Атагыз дөрес әйтә, аларның бер гаебе дә юк, балалар… Заманасы шундый, ни хәл итәсең… Күрше хакы – Алла хакы, диләр, кителәсе дөнья бер җомры сөттән генә торып калмас.

– Бу дәҗҗаллар күрше белән күрше арасын гына түгел, дөньясын ук бутап бетерер әле. – Соңгы араларда сүзгә саранланган аталарының да сүзе бер. – Җан биргәнгә җүн бирер, малы да табылыр, иманыгызны гына сата күрмәгез…

Буталды шул, буталу гына түгел, асты өскә килде дөньяның. Сугышы да, ачлыгы да – Шаһидә өлешенә язылган көмеш арасында барысы да бар иде. Иң үкенечлесе – карап туймаслык чибәр, яшь Зәкия түтәсенең күз алдында шәм кебек сызуы, сусыз кипкән гөл шикелле сулып, мәңгелеккә китеп баруы булгандыр. Окоп казырга дип мәҗбүри озатылган кызның ачлыктан күләгәсе генә торып калган гәүдәсе авылга кайтып егылганда, аны коткарыр бер уч он, бер җамаяк сөт табылмады өйдә. «Фронтка ит кирәк», дип, ак тунлы Әүхәне дә сөйрәп алып чыгып киткәннәр иде шул… Зәкиянең салкын гәүдәсенә карап, әнисе идәндә тәгәри-тәгәри елады, үзе өзми-куймый «бер җомры сөткәйләр булса» дип такмаклады. Күрше Гөлсем апасы да, шыткан бодай ашап җан биреп яткан Әүхәтен кочып, «сөт булса, исән каласы иде бит» дип илерә-илерә елады. Менә шул чагында әйтте дә инде сабый килеш вакытыннан алда олыгайган Шаһидә: мин үз балаларымны беркайчан да сөттән өзмәм, диде. Еллар узып, бер-бер артлы биш кызы дөньяга килгәч, әлеге сүзләргә «гомерем барында» дигәне дә өстәлде.

Бер җамаяк сөт… Кеше белән кеше, күрше белән күрше, ана белән бала арасын бәйләгән бер җамаяк сөт… Буталды шул, тагын килеп буталды дөньякайлар. Абзар тутырып сыер асраганнарның да күбесенә сөттән акча исе генә килә хәзер. Тора-салып хәл белергә керүчеләр дә, Шаһидәнең әнкәсе күк, үз авызыннан өзеп, күрше хакын хаклаучылар да кимеп бара, ни хәл итәсең. Яңа буын, яңа заман, яңа кешеләр – бернигә дә үпкәләрлек түгел.

Оныкларын гына күр – сөтле чәй ясап алларына куйсаң, борын җыерып иснәргә тотыналар, янәсе, үлән исә килә… Көтүдәге сыерның нинди үлән ашаганын сагалап йөреп буламыни, ачысы да, төчесе дә эләгәдер инде. Оныклары бер хәл, кызларына хәтле кайчагында: «Әнкәй, сөттән әрем тәме килә», – дип теңкәгә тия иде бит. Ашатырсың сыерга әремне, якын да бармый ул аңа.

Адәм баласы дөньяның ачысын-төчесен татып караганнан соң гына әремнән бал тәме килгәнен аңлый шул. Әрем ачысыннан күпкә ачырак сыйлары да бар язмышның, авыз иткәннәр үзләре генә белә…

«Гомерем барында балаларымны сөттән өзмәм» дигән иде Шаһидә, менәтрәк, үз сүзенә хилафлык китерә түгелме соң? Исән-сау бит әле ул, җитезлеге кимесә дә, үз аягында ярыйсы гына теркелди ләбаса. Ходай язган гомере калгандыр әле, кул кушырып утырганчы…

Кызының машинасы борылышта күздән югалуга, Шаһидә карчык, үзенчә җил-җил атлап, күрше урамга юл алды. Кышкы көннең озынлыгы бер саплам, якты күздә өлгерергә кирәк. Берәүләрдә сатлык бозау бар дигән сүз колагына чалынган иде, кеше-кара җитешкәнче белешеп кайтсын әле. Быел бозау булса, яренгә тана, аннан сыер дигән сүз бит ул, Алла боерса…