Татар башың белән куркасыңмы?

Кытайдагы татар гаиләләренә кунакка баргач, ис-акылыбыз китте: ул милли тәрбия дисеңме, әдәп-әхлак, олыны – олы, кечене кече итү дисеңме – балага барысын кечкенәдән сеңдерәләр.

Кытайдан Казанга килеп укучы cтудентлар арасыннан Рифкать Фәхретдин белән без күптән таныш. Ул – Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать университеты студенты. Татар мәктәбен күрергә дип, Кол­җага да безне ул чакырган иде. Колҗа кадәр Кол­җага килгәч, Рифкатьләр гаиләсенә сугылмый китә алмадык. Кытайда татар гаилә­ләре ничек яши? Милли рух, горурлык ничек тәрбияләнә? Татарлыкны саклау җиңел­ме? Шулар хакында Рифкать белән кич буе рәхәтләнеп гәпләштек.

– Рифкать, син еш кына: “Татарча тәрбияләндек,” – дияргә яратасың. “Татарча тәрбия” нинди була соң ул?

– Мәсәлән, бала чакта әтигә: “Төнлә ишегалдына чыгарга куркам,” – дисәң, ул: “Татар башың белән куркасыңмы? Татар курыкмаган ул, куркыткан гына!” – дип әйтә иде. Бервакыт мәктәптә уйгыр дусларның татар булуыма миннән көлгәнен ишеттем. Имеш, кем соң ул татар? Нинди билгесез милләт? Мин моны өйгә кайтып сөйләдем. Әти: “Барып әйт: синең баба­ларыңны татар укыткан диген,” – диде. Берәр эштә гаеп­ләсәләр, әти тагын: “Барып әйт: без, татарлар, шулай эшлибез. Ялкау булма, улым, маңкорт булма!” – дип өйрәтте. Уйгыр дуслар со­ңын­нан ияләште. Хөрмәтләре ге­нә артты. Без укудамы, башка берәр эштәме уңышка иреш­­сәк, уйгырлар инде: “Син нәрсә, алар бит татарлар!” – дип әйтәләр.

– “Татарча тәрбия”дә ата кулы аңлашылды. Ә әнинең өлеше нинди булды?

– Әниләр үзләре 7 бала булган. Аларны әби Тукай­ның “Бишек җыры” белән йоклата торган булган. Бу 7 бала шаулаша башласа, әби өстәлгә зу-у-ур патефон чыгарып, татар көйләрен җибәргән. Балалар тынып, өстәл кырыена тезе­лешә торган булган... Безне дә әни “Бишек җыры”н көйләп йоклата иде.

– Рифкать, тамырларың белән кызыксынасыңмы?

– Әти ягыннан бабайның бабасы Фәхретдин – Кукмара кешесе. Әтинең әнисе Сәгадәт әби ата-бабалары тамыры белән Казаннан. Сәгадәтнең бабасы Хәким бай хаҗи – ефәк юлы аша сәүдә белән килеп, Кытайда төпләнеп калган. Сәгадәт әбинең әтисе – Шаһиәхмәт. Ул – 14 бала атасы (Кытайда аны Шаһиәхмәт бай дип йөрткәннәр). Ул үз өендә татар балаларына мәктәп оештырган. Әнинең әнисе Шәмсебану – тамырлары Апас­­­ның Урта Балтай авылыннан. Вәлиләр нәселеннән. Әбинең бабасы Зыяхаҗи – революциягә кадәр Кытайга күченгән. Зыяхаҗи бабай укы­­мышлы, матди яктан хәлле имам-хатыйб булган. Кытайның Өрөмче шәһәре янында Няньсань тавы бар. Элек ул Зыяхаҗи тавы дип аталган. Кыскасы, сәүдә­гәрләр һәм муллалар нәселе без. Мин – Кытайда дүртенче буын татар. Әтием – Әхәт, әнием Саҗидә исемле. Абыем Әсхат, сеңлем Рәгънә бар. Колҗада әле әбиебез Шәмсебану да исән-сау, Аллага шөкер!

– Заманында Колҗада татар мәктәбе булганын белә­без. Әмма анда уку сиңа тәтемәгән.

– Әйе, 1936 елда Колҗада татар мәктәбе ачыла. Татар сәүдәгәрләре үз акчаларына торгызган һәм тоткан аны. Ул мәктәпкә Казаннан хәтта китаплар һәм укытучылар ки­терт­кәннәр. Безгә татар мәктәбе эләкмәсә дә, татар китаплары, Тукай шигырьләре бе­лән үстек. Тукай теле белән тәрбияләндек. Татарлыкның өч алтын баганасы бар бездә. Болар: дин, гаилә һәм Тукай. Татар рухы безгә Тукай аша да килеп кергән.

Бер кичә-очрашу да “Туган тел”сез башланмый һәм тәмамланмый. Ул татарның “Бисмилласы” кебек...

– Казан, Татарстан турында ни белә идең?

– Казанны ишеткән бар иде, чөнки сирәк кенә кемдер барып кайткалый иде анда. Ә менә “Татарстан” дигән республика барын беренче тапкыр 1996 елда Колҗа Сабантуенда белдем. 8 яшь иде миңа ул вакытта. Сабантуйга Казахстаннан Салаватның кас­сетасын алып килгәннәр иде. Ә анда “Мин яратам си­не, Татарстан!” дигән җыр бар. Шул көннән иң яраткан җырым ул, ә Салават – иң моңлы артист. Мин дә кечкенәдән сәнгатькә тартылам. Җыр-моң – алар “мин”, “минеке”. Кечкенәдән аккордеон тотам. Төннәр буе гармун сузып чыга алам... Бер­сендә, безнең күрше Мүлек абзый, йомышы төшеп, Татарстанга китте. Мил­­ләте буенча казакъ, әти­нең дусты ул. Кол­җага кире кайткач, без аны авыз ачып тыңладык. Баксаң, Татар­стан­ның үз флагы бар икән. Казанда трамвайлар татарча гына сөйли. Һәм транспортта юл бәясе бик арзан, имеш. Без Татарстанны чеп-чи Татар иле дип күзаллап яшәдек.

– Уйгырларның татарга мө­нәсәбәте ничек?

– Без уйгырлар белән ит һәм сөяк кебек дип әйтимме? Безне аерсалар, яшәү кыен булыр иде. Татарның иң якын дусты – уйгыр, уйгырныкы татар була ала. Уйгыр халкында бер мәкаль бар: “Ерактагы туганнан якындагы күрше якын”. Ике милләт арасында шундый туганлык мөнәсәбәте. Уйгырлар–дингә һәм иманга тугры халык. Әхлаклы. Алар татарның Кытай җиренә мәгъ­рифәт китерүен таныйлар, шуңа күрә безне бик хөрмәт итәләр.

– Кытай хөкүмәте дә шундый караштамы?

– 1 миллиард 300 миллион кеше яши Кытайда. Шуның 98 проценты – кытай, 2 проценты – башка милләт. Кеше саны буенча, татарлар арттан 2нче урында. Ә инде зыялы, укымышлы, тырыш булу ягыннан – 1 нче урында! Кытай хөкү­мәте моны таный һәм бу мәгъ­лүматны мин билгеле бер статистикага таянып әйтәм. Уйлап карагыз, Кытайда иң аз санлы милләт саналган та­тарның 78 профессоры бар. Татар укытучылары кытай балаларына кытай грамматикасын өйрәтә хәтта. Милләттәшебез Борһан Шәһиди – кытай-уйгур сүзлеген төзегән галим, кытай телен кытайлардан яхшырак белгән. Шуңа күрә Мао Цзе-Дун аны үзенең киңәшчесе итеп билгеләгән. Колҗа урамында теләсә кемне туктатып, 56 милләтне сана дисәң, берсе-бер тәгаен генә әйтеп бирә алмас, ә менә “татар” дигән милләт барын әйтерләр.

– Рифкать, үзенчәлекле сезнең гаилә. Әллә артык кунакчыл инде сез?! Сездә авыз иткән тәптилә (тефтели – авторлар) искә төшеп, авыздан гел су килеп торыр әле!

– Балачактан шуны беләм: безнең өй – Колҗада “приемный”. Кабул итү өе кебек. Әти сөйли иде: аның әтисе Муса бабай да кунакны сәпид бе­лән каршы алып, сәпид белән вокзалга озатып куя торган булган. Хәзер моны мәзәк итеп сөйләсәк тә, ба­байның кунакчыллыгын инкарь итеп булмый. Әтием дә шундый. Алма агачыннан ерак төшми ди бит.