Ана теле. Иң төп тискәре билгеләреннән - калька-калып-штамп. Нигә үрчетәбез?

Гап-гади сүзнең “үзебезчә” булмавы, “варваризм-кермешәк” булуы, хәтта фәндә дә тәгаенләнүе (калька, штамп, калып) җанны әрнетә. милли горурлыкка тия.

   

Бәлә шунда: ул инде гомуми хастага әйләнеп бара. Хәтта телебезнең нигез ташларын җимерә торган казалардан. Әйтик, татарга гына хас парлы сүзләр беркайчан да күплектә әйтелергә дә, язылырга  да тиеш түгел. Ә бездә кайсы гына сөйләмне алма: “явым-төшемнәр”. “ ир-атлар” “бәлә-казалар”. Чын татар мондый мәгънәви исрафлыкка юл куймаска тиеш. 

   

Иң әрнеткәне шул: калыпның һәркайсының җанны яралап алуы белән бергә шул яралар турында моңарчы да әлләкүпме язылып, аларның һаман дәвам иттерелүендә. Менә әрни-әрни архивны барладым да кайбер язмаларны кабатларга булдым.

 

“Калька, ягъни урысча уйлап татарча әйтергә азапланганнан килеп чыккан мәгънәсезлек күренеше – ул татар теленең җанын, үзәген кимерә-җимерә торган колорад корткычына әйләнде.  Халыктан ризасызлык әледән-әле ишетелеп торса да, калька әрсезләнгәннән-әрсезләнә генә бара.

 

“Руль артында утыру”, “өстәл артында утыру” кебек мәгънәсезлекләр турында аз әйтелмәде, аз язылмады. Әнә бүген дә радио “Утыз ел руль артында утырган Фәләнев...”, ди. Сука артыннан йөреп, ат арбасы артында утырып була, ә рульнең алды кайда да арты кайда?

   

Шулай да ара-тирә дөресе дә очрап куя. Мәсәлән, “Азатлык”: “Рульгә утырудан баш тартты”, ди. “Татарстан” радиосының да : “Мәсьәләне түгәрәк өстәлдә хәл иттеләр”, дигәне бар. Заманында Хәсән Сарьян: “...өстәл тирәли утырдылар”, “...табында утырдылар...” дип язар иде.

   

Калька казасыннан телнең бер генә чара-категориясе дә котылып кала алмый: – кушымчалар: күплек кушымчасын инде әйттек; сайлаулар, каникуллардагы мәгънәсез -лар халыкка күпмегә төшәдер); игътибарлылык  (игътибар),  шәфкатьлелек (шәфкать), әһәмиятлелеге (әһәмияте), куркынычсызлылык (куркынычсызлык), матбугат иреклелеге (иреге), дымлылык нормага туры килә (дым), кальцийлаштырылган (кальцийлы), дәвам итәбез (иттерәбез), кырылган кишер (кырган), фирмалы кибет (фирма кибете) һ.б; Гап-гади “ара”ны “аралык” кысрыклап бара...

 

   – буенча, өчен, турында һ.б. бәйлек, хәбәрлек, мөнәсәбәтлекләр калькага аеруча еш бирелә: “Чыгышы буенча (белән)  Апас районыннан; “Таң йолдызы” тапшыруы өчен  (тапшыруына) бирелгән вакыт тәмамланды;  Иртәнге сәгатьләрдә сезнең өчен Румия эшләде (мин эшлисен эшләде микәнни?!); Салават үзенең шөгыле өчен дә (шөгыленә) дә вакыт тапкан; “Азык белән хәлебез бик авыр иде  (азык булмау сәбәпле, аркасында);

   –калька һәр татарча сүз артына яшеренә ала. Мәсәлән, бүген безне “чыгу” калькасы басты – кайлардан гына чыкмыйлар: тәҗрибәдән чыгып, нәтиҗәдән чыгып, эчтәлегеннән чыгып, “вакыттан чыгып түләү” һ.б. Радиолар көн саен:  “йолдызлар күзлегеннән чыгып фараз”, ди. Ә телевидениедә бер студенттан: “Синең күзлектән чыгып караганда  укытучы нинди булырга тиеш”, ди. Ә студент – күзлексез. Бер җитәкче хәтта: “Сәяси караш күзлегеннән чыгып караганда”, дип үк җибәрде;

   - калька шаукымында нинди генә тоссыз, мәгънәсез тезмәләр барлыкка килми! Бер артист бер әңгәмәсендә генә дә: “җырлар өстендә эшлим”, “режиссер безнең өстә бик нык эшләде”, диде. Икенче бер белгеч: “Атлар ярты ач...”, ди. Җитди генә газет: “Шахталарда киеренкелек саклана”, дип язды. Хәтта язучы авызыннан да: “Тулы канлы тормыш белән яши”, дигән мәгънәсезлек чыкты; “Сез курстамы?” ди “Курай” радиосы  журналисты – янәсе, хәл-әхвәл сораша;

   – бөтен бер фикер калька кыяфәтенә керә ала икән: “Олуг хәрефтән кеше бул!” ди  бер яшь язучы. “Человек  с большой буквы”, янәсе. Әстәгъфирулла! Ишетмәсәң ишет!

   – сүзне сүзгә, тезмәне тезмәгә, җөмләне җөмләгә, текстны текстка бәйләү чараларының калькалашуы аеруча хәвефле. Соңгы вакытта “һәм” нең  бәйләгеч сыйфатында кулланылуы чиргә әйләнеп бара. “Татар” радиосының бер яшь диктор кызы сүзне сүзгә “һәм” дип бәйләү белән бергә, көне буе фикерне фикергә  “һәм инде” дип бәйләп бара. Көне буе!  Аннан үрнәк алырга тырышкандай, бер яшь хәзрәт тә  бөтен чыгышы буена “Һәм дә...” дип бәйләп барды.  Саф татарча сөйләмдә  мондый очракта бәйләү чарасы– гап-гади пауза. Татар авылына кайтып, халык сөйләменә диккать итегез: бер генә тапкыр да “һәм”не ишетмәссез!

   

Түгәрәкләп әйткәндә, каләм яисә микрофонны кулга алуга, бисмилла белән бергә, “Сак бул, калька посып тора!”  дигән доганы да кабатлап кую  хәерледер.

     

Мондый гадәт булсын өчен көндәлек сөйләмеңне дә. хезмәт-вазыйфаңа караган иҗтимсөйләмеңне дә даими күзәтүдә тотып, кимчелекләрен бетерергә омтылырга кирәк. Әйдәгез_ үзебезнең шундый тәҗрибәне барларга тырышып карыйк әле. Радио, телевидениедә, балалар бакчасында, мәктәптә,  югары уку йортларында, театрларда сөйләм юнәлешендә даими эшләүче ижатчыларыбыз, мөгаллимнәребездә “көндәлек”, “күнегү” дигән эш дәфтәрләре булмый калмас. Хәтерлим: заманында “Социалистик Татарстан” газетында  иртән эшкә килгәндә секретариат ишегендә кәгазь эленеп торыр иде – баш сәркатип атаклы журналист Миншәех Зәбирев бүген чыккан газеттагы калька-штамп гыйбарәләрне кызыл буяу белән язып (“тырыш хезмәт нәтиҗәсе”, “үрнәк алыгыз”, “Яңа ел белән!” һ.б.). элеп тә куйган булыр иде.

   

Беләм: калька белән көрәш бүген дә бара. Ниндиерәк алымнар кулланыла? Бергәләп ачыклауның файдасы булмый калмас.