Әҗерсез хәсрәт

Аллаһның илчесе Мө­хәммәд (салаллаһу галәйһи вәссәллам) үзенең хәдис­ләренең берсендә: “Ният­ләнгән эшнең уңышлы төгәлләнүе өчен, аны яшерегез, чөнки чынлыкта һәр бәрәкәт иясенең үз көнлә­шүчесе бар”, – дип киңәш бирә. Икенче бер хәдистә көнчелекнең һәр адәм баласы күңелендә борнап ята торган чир булуын искәр­теп: “Өч нәрсә бар, алардан һичберәү котыла алмас: начар уй, көнчелек һәм яман юрау”, – ди.

Кешеләр арасында аерма шунда: изгелек ияләре калебнең бу өч чирен һәрдаим дәвалау бе­лән мәшгульләр һәм, бу шөгыльләрендә уңышка юлы­гып, йөрәкләрен чис­тартуга ирешәләр. Нәфес коллары исә әлеге хисләр­дән күңелләрдә карурманнар үстерә һәм без хезмәт коллективларындагы коллегалар арасында, күрше белән күрше арасында, хәтта ки карындаш туганнар арасында сүнми торган ялкынлы конфликтлар кү­рәбез. Кайбер очракларда бу конфликтлар шул дәрә­җәгә җитә: бөтен халыкка фаш булалар, югары оешмалардан тикшерүләр китә, газетадан журналистлар ча­кырыла, әмма каршылык бик сирәк очракларда гына уңай хәл ителә. Көнчеләр үз арсеналларында булган бар­лык ысулларны эшкә җи­гәләр: җыелышларда җәнҗал куба, коллективта үз мәнфәгатьләрен яклаучы төркемнәр барлыкка килә, югары оешмаларга аноним әләк-шикаятьләр ява. Ка­рый­сың: шактый дәрәҗәле кешеләр – талант ияләре,  астыртын ниятләр белән бер-берсен батыру өчен, бер оешмадан икенче оешмага чабалар. Хезмәт коллективында гадәттә үзенең уңышлары, тышкы кыяфәте, хәтта тату гаиләсе белән башкалардан аерылып торучы шәхесләр көнчеләр һөҗүменә юлыгырга мөм­кин. Мондый һөҗүмнең үз термины да бар, фәнни телдә ул “моббинг” дип атала.

Моббинг объектына әй­ләнгән шәхеснең хәле кызыгырлык түгел. Аңа юкка-барга да бәйләнергә тырышалар, психологик яктан юкка чыгарырга омтылалар. Бернард Шоу тиктомалдан гына: “Көнләшү­челәрнең күплеге куркыта, юклыгы сагайта”, – димәгән. Көнчеләр терроры гомуми эшкә һәр­вакытта да зыян сала: спорт командалары җиңелүгә дучар була башлый, иҗат коллективлары деградация кичерә, матди байлыклар җитештерү­че­ләр зыянга эшләргә тотына. Шуңа күрә акыллы җитәкче – тренермы ул, директормы,  кол­лективның рухи саулыгын кайгыртырга мәҗбүр. Күп кенә Көнбатыш илләрендә моббинг оештырган өчен җәза бирә торган махсус законнар да кабул ителгән. Германиядә, мәсәлән, хез­мәт килешүенә һәм контрактларга моббинг турындагы махсус пункт кертел­гән һәм әхлакый зыянны кап­лату өчен зур гына акчалата компенсация түләтү ихтималлыгы да каралган. Кү­рәбез, татарлар – көнче халык, бер-берсен батырырга ярата дигән раслау миф кына ул. Көнчелек, баш­калар­ның уңышын күралмау – барлык халыклар вәкил­ләренә дә хас сыйфат.

Көнләшүчеләр игътибарына юлыккан шәхеснең хәле мөшкел, әмма көнче­ләрнең үз хәлләре аныкыннан да яманрак. Борынгы Рим шагыйре Овидий: “Көн­че җәфалый һәм үзе дә җә­фа чигә”, – дигән. Кемгәдер уңыш елмайган өчен хәсрәт чигүченең хәлен күз алдына китерегез. Кайгы өчен сәбәпләр даими табылып тора, чөнки көнчелекнең бер сыйфаты – азны күп итеп күрү, татар халкы бу хакта: “Күрше тавыгы күркә булып күренә”, – ди. Бу сыйфат хөсетле күңелне даими хәсрәттә тота. Әбү-әль-Фә­раҗ атлы гарәп әдибе һәм галиме: “Ни өчен көнчеләр һәрва­кыт хәсрәттә? Чөнки аларны үз уңышсызлык­лары гына түгел, бүтәннәр­нең уңы­шы да интектерә”, – ди. Гарсиан-и-Моралес исә аны: “Көнче бер генә тапкыр үлми, көндәшен мактаганнарын ишеткән саен җан бирә”, – дип куәтли. Борынгы грек комедиографы Менандр: “Көнләшүче – үз-үзенә дошман, ул бит үз ирке белән сайлап алган газаптан интегә”, – дип бәяли. Көнчелеккә иң тулы бәяне бирүче һәм аның иң зур зыян икәнен аңлатучы Әбү Ләйс Сәмәрканди хәзрәтлә­ре. Ул әйтә: “Явызлыклар ара­сында көнчелектән дә зыянлырак булган нәрсә юк, чөнки көнчегә биш җәза ирешер: киселми торган (бет­ми торган) кайгы; әҗе­ре-файдасы булмаган хәс­рәт; макталмый торган хурлыклар; Аллаһы Тәгаләнең ачуы; Аллаһтан аңа ярдәм ишекләре ябылу”.

Көнчеләр һөҗүменә юлык­кан шәхескә алардан котылуның иң уңай ысулы – игътибар итмәү, һәрвакытта да яхшы кәеф белән йөрү. Үз күңелеңдәге көнчелек­тән котылуның да юллары бар һәм гади. Сенека бу хакта: “Башкаларныкы белән чагыштырмый гына үз өле­шебездән канәгать булыйк, зуррак бәхетне күрүдән газапланучы бит беркайчан да бәхетле була алмый. Башыңа үзеңнән алда баручылар турында уй килгәндә, үзеңнән артта калучылар турында уйла”, – ди. “Юга­ры­га карап фикер йөрт, түбәннәргә карап шөкер ит”, – дигән татар акылы да шул җөмләдән. Иман иялә­ре өчен көнчелекне йөгән­ләү­нең иң яхшы ысулы – нигъмәтләрнең Аллаһтан икәнен һәм үз өлешеңнең син дөньяга килгәнче үк тәкъдир итеп билгеләнеп куелганын аңлау. Синең өле­шең котылгысыз сиңа булачак, аңа беркем дә кул суза алмаячак, югалтканың исә синеке түгел. Һәр югалтуда исә риза булып сабыр иткәннәргә зур әҗерләр бар. Әҗерләрнең иң зурысы – күңелен көнчелектән арын­дырып бүтәннәрнең уңы­шына сөенгән, югалтуларына көенгән кешегә. Бу дөньяны да ул рухи ләззәт белән тыныч үткәрә, ахи­рәте дә аның өметле. Пәй­гамбәр (салаллаһу галәй­һис­сәлам) бервакыт сәхабә­ләрнең берсен оҗмах әһе­ле дип игълан итә. Габдулла бин Гас атлы сәхабә оҗмах әһеле дип игълан телгән кардәшенең өенә барып анда өч көн яши, аның гамәл­ләрен өйрәнә, әмма һичбер артык гамәл тапмый. Шуннан соң ул исән чагында ук оҗмах иясе булып табылган бу кешедән оҗмахка кайсы гамәле сәбәпле керүен сорарга мәҗбүр була. Җавап бик гади: “Мин үземнең күңелемдә мөсел­маннардан һичберәүгә явыз­­­лык тапмыйм һәм Ал­лаһы Тәгалә аңа биргән нигъ­мәтләргә хөсет­лек кылмыйм”. Вакыйганың хик­мәте шулдыр ки, бәхетле буласың һәм уңышка ире­шәсең килсә, күңелдәге ки­нәне һәм хөсет­лекне үтер.