Дамир Исхаков: Без – зур бер татар милләте

 

– Билгеле, татар тарихын төшереп калдыра алмыйлар. Шу­ңа күрә Казакъстанга кон­фе­рен­циягә чакырдылар да инде. Дә­рес­лек язу ансат түгел. Дөрес, аны мөстәкыйль язарга да, чыккан дәреслекләрдән файдаланырга да мөмкин. Ләкин уртак көч белән булдырылган төрки тарихны безнең мәктәп­ләрдә укытып, файдаланып булырмы – икеле. Чөнки федераль укыту программаларында моңа вакыт каралмаган. Кызганыч, әлеге кон­ференциядә Россия Мәгариф министрлыгы вәкиле катнашмады. Үзәк Азия рес­публикаларын үзе­нә җәлеп итәргә тырышкан Мәс­кәү өчен зыянга булмас иде бу. Әгәр Россиядә төрки халыклар тарихын яхшы белсәләр, ил җи­тәк­челәре тарафыннан, Казакъ­станның милли дәүләтчелек тарихы булмаган кебек фикерләр әйтелмәс иде.

 

 

– Юк, бетмәгән. Төрек йогынтысы көчле булса да, үзләрен татар дип исәплиләр. Гомумән алганда, Бухарестагы конференция ис­лам­ның Кара диңгез буендагы йогынтысына багышланган иде. Билгеле, Кара диңгез булгач нигездә Кырым ханлыгында һәм буджак далаларында яшәгән, ягъни Румыния (добружа) татарлары мәсьәләләре каралды анда. Румыниядә утыз мең­ләп татар яши. Болгариядән аермалы буларак, Румыниядә татарларга әл­лә ни басым ясалмаган. Телләре кырымтатар теленә якын. Әмма бер өлеше нугай татарлары булганга, телләре төрекнекенә караганда җиңелрәк аңлашыла. Ми­немчә, татар, кырымтатар һәм тө­рек телләре арасында үзенә күрә аерым бер урын били. Диаспораны әллә ни бай дип әйтмәс идем, чөнки Румыния фәкыйрь хәлдә. Күрүебезчә, мәхәллә булып яшәргә тырышалар. Фәнни структуралары да бар: Бухарест университетында төрки дөньяны өйрә­нүче бер институт эшли: татар тарихын өйрәнү белән дә шө­гыль­ләнә. Татар-төрки дөнья тарихы буенча, нигездә румынча һәм ин­глизчә китаплары чыга.

 

Конференция барышында археологлар исламның Кара диңгез буенда тирән тамырлары булуын, тәгаен алганда, Алтын Урда заманында биредә зур шәһәрләр корылуын, әлеге шәһәр урыннарын казыганда зур мәчет урыннары ­табылуын сөйләде. Добружа та­тар­ла­рының тарихы шул чорлардан башлана.

 

 

– Чынлап та, мөселман төрки-татар милләте кысасында караганда, без берүк халык. Без әле бүген дә, чынлыкта, большевик­лар бү­леп биргән фатирларда яшибез. Үз заманында Кырым ав­то­но­миясенә дә, безгә дә җир­не бик кысып кына биргәннәр. Го­мумән, татар бер территориаль кысада гына оешкан милләт тү­гел. Без бит бөтен Россия кысасында милләт булып оештык. Көн­батыш Европада туган милләт теориясе безгә туры килми. Әй­тик, немецләр, француз­лар­ның тупланып оешкан җирләре бар. Безнең очракта милләт дигән төшенчәне территориягә карап түгел, мәдә­нияткә, дини яссылыкка һәм үзе­безнең гомуми тарихка карап билгеләргә кирәк. Бер татар милләте дип күзаллыйбыз икән, чынбарлыкта һәрбер төр­кем­нең территориаль автономиясе була ала дигән идеягә каршы килми бу. Төрле төбәкләрдәге автономия­ләрне бер милләт эчен­дә карарга мөмкин. Себер татарларын да, кырымтатарларны да территориаль автономия дип күзалларга була. Милләт бер булырга тиеш.

 

 

– Милли тел мәсьәләсе кат­лау­лырак, кырым­татарлар­ның те­ле бераз аерылыбрак тора. Ләкин тел дигән нәрсә милләт өчен гомуми күрсәткеч түгел. Мәсәлән, көньяк немецләр төнь­як немец­ләрне бөтенләй аңла­мый. Көньяк кытайлар да төньяк кытайларны аң­ламый. Гарәпләр­дә дә шушындый хәл. Шуңа күрә тел мәсьә­ләсен нигезгә салмыйча, уртак тарихны һәм уртак мәдәниятне үстерүне үзәккә куя алабыз. Мәсәлән, Британия бер­ничә халыктан тора, һәр­бер­сенең үз теле бар. Моның сәяси сөземтәсе шул: татар мил­ләтен бер даирәдә карарга уйлыйбыз икән, читтәге татарларны да хез­мәт­тәш­леккә чакырырга кирәк. Добружа татарларын, кырымтатарларны да ныграк җәлеп итә­без икән, БТКны да башка фор­матта-шәкелдә корырга туры киләчәк.

 

 

– Бу чара кинәттәнрәк килеп чыкты. Аны татар морзалары җәм­гыяте оештырды. Анда Мәскәү, Казан, Уфадан татар морзалары җы­елды. Болар – Кудашевлар, Акчуриннар, Мамлиевлар... Конференция вакытында шушы Темников җирендәге татарларның тарихы төрле яктан каралды. Бу тарихтан татарларның Россия тарихындагы урыны да килеп чыга. Андагы татар морзаларының бер өлеше урыслашкан һәм урыс дәүләте тарихында зур роль уйнаган. Урыс дворяннары эчендә Еникиевләр, Кудашевлар, әллә кемнәр бар. Мәрхүм Альфред Халиков дворяннар арасында 500 татар фамилиясе тапкан иде.

 

Темников шәһәрендә хәзер бер затлы мәчет төзү процессы бара. Мәчет кенә түгел, бер мәдәни үзәк тә итәргә уйлыйлар аны. Алар анда татар морзалары тарихына багышланган музей ачарга, шунда ук биш-алты кешелек мосафирха­нә дә булдырырга ниятли. Читтә яшәү­че татар морзалары, оныклары белән килеп, бабалары яшәгән борынгы ватаннарын күреп китә алырлык булсын, диләр. Күбесе­нең биредә туган-тумачасы калмаган инде. Шуңа күрә биредә тукталып, авылларга да барып килергә мөм­кин булачак. Анда бүген утыз мең­ләп милләттәшебез яши. Морза нә­селләре кайда гына тормый?! Көч­ләрен бергә кушсалар, би­редәге татарларның көче, тәэсире шактый нык артыр иде. Кон­ферен­ция­дә җирле хакимият вә­килләре катнашканга, анда татар йогынтысы кечкенә түгел икән дип уйладым.

 

 

– Чынлап та, бездә төбәкче­лек­не өйрәнүгә игътибар җитеп бетми. Урындагы тарихны өйрәнми торып, милли тарихыбызны тирән итеп язып булмый. Үз ягы турында мәгълүмат булмагач, кешегә әл­лә ни кызык түгел. Соңгы вакытта ас­пирантым Мәгъсүм Акчурин татар морзалары, биләренең генетикасын өйрәнү белән шөгыльләнде. Бу бик кызык нәтиҗәләргә китерде. Өзелгән җепне ничек ялгарга кирәклеген, кемнең кемгә туган икәнлеген генетика бик яхшы күр­сәтә. Биологик анализлар алып эшләнә бу. Инде биш йөзгә якын татар өйрәнелде. Әлеге эш белән Себердә тагын бер структура шө­гыльләнә. Бездә аның лабораториясе юк, материалны Америкага җибәрәләр. Бик кыйммәт түгел, те­ләгән кеше бу эштә катнаша ала. Татар морзаларын шушылай өй­рән­сәләр, аксөякләребезнең кайдан килгәнлеген, кемнәр икән­ле­ген аңлар идек.

 

Заманында чукындыру процессы көчәйгәч, күп кенә затлы татарлар хәзерге Башкортстан ягына күчеп киткән. Татарстанда морза нәселләре азрак. Шартлар яхшырак булганга, алар Башкортстан, Оренбург ягына кү­чеп китү ягын караган. Моны өй­рә­нү нәтиҗәсендә Урал буе татарлары белән Урта Идел буе татар­ла­рының элемтәләре, бер­дәмлеге кал­кып чыга. Билгеле, әлеге музей-үзәкне Татарстан Фәннәр акаде­мия­сенең катнашын­нан, методик ярдәмен­нән башка корып булмаячак.

 

 

– Әйе, Бардага Пермь краеның барча районнарыннан диярлек укытучылар, һәвәскәр тарихчылар һәм язучылар җыелды. Пермь татарларының XV – XVII гасыр тарихын өйрәнгәндә, мондагы ха­лыкның бер өлеше урыс чыганак­ларында иштәк-остяк дип аталуына игътибар иттем. Башкорт га­лимнәре аларны башкорт булган дип исәпли. Тарихи чыганак­ларда бу расланмый. Әлеге ха­лыкның шактый өлеше Себергә бәйле. Пермь татарларының те­лендә дә күренә бу. Телләре ягыннан алар себер татарларына шактый якын.

Заманында, басып алулар нә­ти­җәсендә, бу җирләр – Болгар дәү­ләтенең көнчыгыш өлеше, Урал буйлары, Көнбатыш Себер, урыс җирләренең бер өлеше Чыңгыз ханның улы Шибанга би­релә, тора-бара Шибан олысы дип йөртелә башлый. Олысның үзәге хәзерге Төмән янындагы Чемгет-Тора шәһәрендә була. XV гасырда Казанга Себердән ханнар да килеп утыра.

 

Мәсәлән, 1496 елда Мамык хан тәхеттә була. Ул шибанилар нә­селеннән. Әгәр шибанилар 1509–1511 елларда Урта Азиягә күчеп китмәсә, мөгаен, бездә вазгыять бөтенләй башкача булыр иде. Ул вакытта 250 мең сугышчы – бөтен гаиләсен алсаң, миллионнан артык кеше дигән сүз бу – Ти­мерләнкә тарафын җиңеп, Бохара ханлыгына нигез сала. Болар – шибан татарлары. Аларның Себер­дә бик аз өлеше генә кала. Чынлыкта үзбәк дәүләтен тө­зүчеләр – татарлар. Үзләрен Үзбәк хан варислары дип исәпләгәнгә, алар шул исемне алган. Менә шулай киң планда алганда Пермь татарларының тарихы бөтенләй башкача яңгырый. Башкортка әйләндерү, башкорт дип әйтә башлау соңрак. Анда татарлар хөкем сөргәндә вазгыять гел бүтәнчә булган. Бу күзлектән караганда, Башкортстан, Урал буе тарихы бө­тенләй башкача язылырга тиеш. Ул вакытта без Пермь та­тар­ларының төбәк тарихында тоткан урынын да яхшы билгели алабыз. Шибан Урдасы тарихы чынбарлыкта әле бөтенләй язылмаган. Әйтик, Күчем хан җиңелгәч, Урал буенда, кара табыннар җирендә, кардәшләре арасында яшәп ята. Хәзер без “Себер татарлары тарихы” дигән бер дәреслек язабыз. Анда Шибан олысы дигән бүлек бар.

 

 

– Сәер яңгыраса да, казакълар да татарлар эченнән бүленеп чыккан. Башта Алтын Урдада татар төркеме оеша. Шул Алтын Урда таркалганда казакълар, үзбәкләр, хәзерге татарлар... бүленеп чыга. Казакъларның реаль тарихы, милли дәүләтчелеге XV гасырда гына башлана. Урал буенда яшәгәндә үзбәкләр әле үзбәк түгел, шибанилар, төмән татарлары дип атап йөртелә. Күптән түгел генә мөстә­кыйльлек алган яңа дәүләтләрнең моны әллә ни таныйсы килмәс, әмма тарихи күзлектән шулай.

 

Башкортстанда да туган якны өйрәнүчеләр җәмгыяте оешты. Март аенда гомумроссия татар тө­бәк тарихын өйрәнүчеләрнең җы­ены булырга тиеш. Төбәкләрдә эш­ләгәннәрне җыеп алырга кирәк. Әнә Башкортстанда татар тарихы буенча – биш йөз, Пермь краенда йөзләп китап чыккан. Тарихны бер­гәләп язарга тиешбез. Татар авыллары тарихын язу буенча Тарих институтының программасы булырга тиеш. 4300 татар авы­лының тарихын язасы бар. Ул бик детальле һәм тәгаен тарих булачак. Моны хөкүмәттәгеләр аңла­мый калмас: гомуммилли бурыч бу.