Әсирлектән качкан Мәсум

Безнең сугышчыларны концлагерьларга озаталар. Анда әтием тиз арада якташларын таба, татар кешеләре белән таныша. Биредә Бозлаудан Фатех Хөсәеновны күрә, Татар Моклокасыннан да берничә кеше була, Ишавыл егете Үмәров (упюр) әтиемнең күршесе була, Курмыштан да бер рус солдатын очрата, Татарстанның Кукмара егете, батыр Сибгатулла Кадыров белән дә дуслаша.

 

Әтием сөйләвенчә, концлагерьда бик авыр була. Кешене хайваннан кире күрәләр бу лагерь сакчылары, иртәдән кичкә кадәр иң авыр эшләрдә эшләтәләр, җәзалыйлар. Сугыш кырында үлеп калуың бу газаптан меңләп артык булыр иде. Ишавыллы Үмәровка еврей дип бәйләнәләр, аны мыскыл итәләр. “Бу минем күршем, еврей түгел, татар кешесе”, - дип, әтием якларга тырыша аны. Немецлар ышанмыйлар. Беркөн иртән коридорда әти Үмәровны очрата. “Мәсум абзый, мине атарга алып баралар бит, өйгә кайта алсаң гаиләмә белдерерсең, бәхил бул, күп сәламнәремне җиткер”, - ди ул.

 

Минем әтием аз-маз гына немец телен белгәнгә сакчылар белән аралашырга тырышкан. Алар әтигә бераз ягымлырак караганнар күрәсең. Ашханәгә бәрәңге китергәндә (бәрәңгене бистарка белән ат арбасына куеп ташыганнар) әти сакчыга: “Ком рад, ком рад”, - дип маскар итеп дәшкән. Безнеңчә “брат, брат” була инде ул. Шунлыктанмы әти бистаркадан берничә бәрәңге алса да, аңа тимәгәннәр, кыйнамаганнар. Ә әти, үз чиратында, ул бәрәңгене пешереп якташларына, бигрәк тә хәлсезләнгән Бозлау егете Фатех Хөсәеновка ашаткан. Шулай туганнарча лагерь газабын кичергәннәр дә инде безнең якташларыбыз. Соңрак әсирләрне таш кисү, юл төзү эшендә генә түгел, төрле складларда да эшләткәннәр. Минем әтием дә складка эләккәләгән, шуннан инде йә икмәк, йә берәр савыт консерва, йә бәяле хром перчатка чәлеп, чалбарының эчке ягына бот арасына урнаштырып китерә булган. Кухняда эшләүче аш пешерүчегә хром перчатны биргәч, ул әтигә һәм иптәшләренә куерак өйрә салып бирә булган. 

 

Әсирлек тормышының ниндидер бер җаен тапсалар да, безнең татар агайлары тоткынлыктан качу турында уйлый башлыйлар. Әти ычкыну юлларын өйрәнә, качу өчен батыр, таза кешеләрне эзли. Ул Кукмара егете Сибгатулла Кадыров була. Бергәләшеп уңай юл табалар - лагерь эчендә таш бәдрәф була, бәдрәф сулары лагерь коймасының яныннан аккан елгага агып чыга. Димәк, таш бәдрәф аша лагерь коймасы артына чыгып була, тик шуннан соң киң елга йөзеп чыгарга кирәк әле. Фатех йөзә белмәү сәбәпле, качу ниятеннән баш тарта. Сибгатулла планны тормышка ашыруга керешә.

 

Көннәрнең берендә әсирләрне күпләп эшкә куалар. Машинага утырыр алдыннан әсирләр үзара бәрелешеп ала. Шул мизгелдән файдаланып әтием һәм Сибгатулла склад астына кереп качалар, ә инде машиналар киткәч үк бәдрәфкә йөгерәләр. Шунда төшеп кеше сыярдый бетон көпшә буйлап үрмәләп елгага чыгалар һәм йөзеп китәләр.

 

Елганы үтеп лагерьдан ераграк булу өчен хәлдән тайганчы йөгерәләр куаклар арасыннан. Таш түшәгән олы юлга җитеп бераз сулыш алырга утыралар, алга план кора башлыйлар. Бәхетләренә, юлда җиңел машина күренә, шофер ялгыз гына була. Әти немец телендә берәр сүз кычкырып кул селти, Сибгатуллага күрсәтә. Шофер аңлап җитми күрәсең, машинасын туктата. Күз ачып йомганчы аны руль артыннан өстерәп алып, башына сугалар, аяк-кулын бәйләп, авызына пилоткасын тыгып арткы урындыкка ташлыйлар да машинаны көнчыгышка таба куалар. Байтак юл үткәч машинаны ташлап урман эченнән китәләр. Төнен аяк өстә, көндез яшеренеп чиратлап ял итәләр. Берничә көннән Ковпакның партизаннары кулына эләгәләр. Әти хәтер-ләгәнчә, Ковпак отряды шул вакытта оешып кына килә торган булган, аны 13 нче, ә Сибгатулла Кадыровны 14 нче кеше итеп исемлеккә кертәләр.

 

Концлагерьда, әлбәттә, әсирләрнең качуын тиз үк сизәләр. Машинадан төшкәч үк сафка тезеп берничә тапкыр саныйлар. “Цвай нихт”, - дип кычкыра башлыклар, “Икесе дә юк”, - диләр. Лагерьда баракларны актаралар. Фатех Хөсәеновның муенын кысып: “Якташларың кайда, әйт, югыйсә атып үтерәбез”, - диләр. “Магҗанов – Горький бандиты, ул каян да качар. Миңа качу турында бернәрсә сөйләмәде”, - дип ничектер котыла.

 

Партизан отрядында Мәсум Магҗанов белән Сибгатулла Кадыров батыр, җитез, оста сугышчылар итеп үзләрен күрсәтәләр. Немец олауларын алыргамы, азык табыштырыргамы, күпер шартлатыргамы – Ковпак аларны җибәрә, разведкадан күп тапкыр немецларны тотып китереп мөһим информация алалар.

 

Бер авылда ит, икмәк сорап бер өйгә керәләр. Хуҗа хатын: “Әнә, землянкада ит тушасы бар, алыгыз”, - дип ачкыч бирә. Землянка йозак белән бикләгән икән. Әти аңа: “Үзең алып чыгар”, - ди. Ул күнмичә тора. Куркыткач ачарга була. Әтиләр як-якка ышыкланалар, анда немецның засадасы була, автомат белән аталар. Хатын үлә. Безнекеләр берничә граната әзерләгән булалар, шуларны землянканың эченә ыргыталар.

 

Операциядә күрсәткән батырлыклары өчен грамоталар белән бүләкләнәләр. Сугыш беткәч әти Ковпактан истәлекле бүләк итеп ике көпшәле ау мылтыгы алып кайткан иде.

 

Дошманны куып, әти Берлинга җитә. 1945 елның көзендә генә кайтып гаиләсен күрә. Мин 1 класска укырга кергән идем. Дүрт елдан артык вакыт үтсә дә, әти мине таныды, әлбәттә.

 

Ишавыл колхозында шофер булып эшли башлавына ике ел үткәндер, бер кичне капка төбенә машина килеп туктады. Сталин боерыгы буенча пленда булганнарны чүплиләр икән. Әтине алып киттеләр. Иртән әни Спаска милициягә барып сорашты, аны Горькийга алып киткәннәр. Горькийда бу турыда бик җентекләп сорашалар. Әти кемнәр белән әсирлектә булуын, ничек качуларын сөйли. Ковпак турында да, Кукмара егете турында да сөйләп бирә. Кукмара егетен дә дәштереп сорашканнар. Икесенең дә җаваплары берди булган. Әти Ковпак белән очраштыруны сорый. Илтәләр. Капкадан кергән вакытта партизаннар генералы: “О, Максим приехал!” – дип кочаклап каршылый аны, хөрмәт итә. Шуннан соң әтине авылга җибәрәләр. Ә Фатех Хөсәенов сугыш тәмамланганнан соң гына Сталин лагерьларыннан чыгып авылына кайта.

 

Кукмара егете Сибгатулла Кадыров район военкоматында озак еллар эшләгән. Сугышка кадәр дә ул анда эшләгән булган.

 

Әтием турында тагын да түбәндәгеләрне язасым килә. Ишавылда ул  алдынгы шофер була. Берничә ел рәттән  Тукай авылы сабан туенда көрәшеп, сабантуй батыры исемен яулый. Ул яхшы биюче дә, җырчы да, балтачы да, бакчачы да иде, кыскасы, эшләмәгән эше булмады. Хәзер ул вафат инде, әлбәттә, ә мин бу язмамны барлык солдатларның, бигрәк тә әсирлектә булганнарның якты истәлегенә багышлыйм.