Ни хәлең бар, Галиябану? “Аренда”га хатын алу

Мәрхүм Туфан ага Миңнуллин моннан унбиш еллар тирәсе элек “Хәлил – әйбәт егетме?” дигән мәкалә язган иде. Танылган драматург, шунда беренче тапкыр әдәбият укытучылары бакчасына таш атып, популяр драманың халык тарафыннан сөелгән персонажларының берсенә стандарт булмаган бәя бирергә тырышты: Хәлилне булдыксызлыкта, ачык авызлыкта гаепләде.

Язучы белән килешмәскә була иде, чөнки Хәлилнең романтик буяуларны мул өстәп язылган колоритлы образы үзенең тәвәккәллеге, бөтен авыл кан калтырап торган Ис­мәгыйльгә курыкмыйча кар­шы чыгуы белән яраттыра, уңган, булган һәм чибәр Га­лия­бануга пар килүенә аз гына да шик калдырмый иде. Тагын бер нәрсәне истә тотыйк: “Галиябану” драмасы­ның сюжетында реаль тормыш вакыйгалары ята, сюжетта “ша­гый­ранә ял­ган”­ның өлеше зур түгел. Ре­волюциягә кадәрге татар авылында Га­лиябану-Хәлил типлары, алар­га хас романтик мә­хәббәт аз очрамый, хәтта совет чорында да әле матди исәп­ләрдән азат булган сөю очраклары сирәк түгел иде. Бары тик яңадан капитализмга кү­чеп, тормышта матди кыйм­мәтләрнең беренче план­га кү­чүе мәхәббәт һәм гаилә мәсьә­ләләренә үзенең котылгысыз эзен салды: тормыш итүдә праг­матиклык, ягъни шәхси файда, туклык һәм муллык беренче урынга куела башлады. Хәзер дә әле, бил­геле, үсмер кызлар Хәлил кебек типларга гашыйк булырга мөмкиннәр, әмма алар белән гаилә кору сирәк күренеш булыр иде. Гомумән, хәзерге җәмгыятьтә Галиябану кебек гүзәл затларга да гаилә кору шактый катлаулы бер эшкә әверелде, чөнки хатын-кыз­ның кыйммәте төш­те. Моның үз объектив сәбәп­ләре бар, тик алар турында аз гына соңрак.

Мин үзем, мәктәптә үс­мерләр белән “Галиябану” драмасын өйрәнгәндә, кеч­кенә генә бер эксперимент үткәрәм. кызларны гына аерып алам да аларга сорау бирәм: “Хәлилгә кияүгә чыгарга теләр идегезме?” – дим. Кызлар, ризалык белдереп, дәррәү кул күтә­рә­ләр (хә­зер­ге үсмерләр алай бик тартынып тормый, гаилә-мәхәббәт темасына иркен сөй­ләшәләр). Шун­нан мин сорауны аз гына үзгәртәм: “Чүплек башында­гы түбәсез йортта гомер киче­рүче әтисез-әнисез егет­нең кәләше булуга ничек карыйсыз?” – дим. (Әсәрдәге Хә­лилнең матди хәле нәкъ менә шулай бәяләнә.) Кызлар бер-берсенә карашалар, күтәрел­гән куллар шунда ук җыелып алына. Аңлашыла: бер үсмер кыз да фәкыйрь егет белән язмышын уртаклашырга телә­ми. Бу очракта романтик хис­ләрне прагматик акыл җиңә. Мин балаларны аз гына да гаепләмим, аларның тормышка аек карауларына сөенәм. Тик байлыкны алгы планга чыгару да хатын-кызны бәхетле итми. Акча һәм муллык төп кыйммәткә әйлән­гәндә, ир­ләр­дә хатын-кызга Исмәгыйль карашы өс­тенлек ала башлый: җиңдең, файда­ландың һәм ташладың.

Соңгы вакытта интернет-сайтларда һәм социаль чел­тәрләрдә егерме биш яшьлек замана “Галиябану”ының бай трейдерларга (биржа спекулянтларына) атап язган хаты һәм финанс куыкларында кул җылытып баеган шундый бер алыпсатарның аңа җавабы ак­тив таратыла. Мондый хат чынлап та язылганмы, әллә инде кемнеңдер күңелендә туган иҗат җимеше генәме – монысы тәгаен генә мәгълүм түгел. Баштарак ул Америка җир­легендә туган хат буларак таратылса, хәзер инде Россия чынбарлыгына туры китерелеп үзгәртелгән. Әм­ма бу мәсьә­ләне үзгәртми, чөнки хатның эчтәлеге хәзер­ге заман өмет­ләрен һәм омтылышларын тулысынча чагылдыра. Кыз болайрак яза: “Мин – матур, шат күңелле, акыллы 25 яшьлек кыз. Мәскәүдән түгел. Елына 200 мең доллардан да кимрәк булмаган акча эшли торган егеткә кияүгә чыгарга телим, чөнки безнең булачак балаларыбыз белән өйдә утыру мөмкинлегенә ия буласым килә”. Шуннан соң кыз үзенең байлыкка булган таләбен ак­ларга тырыша (чөнки чибәр­лек белән түли), әллә ни ис­китәрлек булмаган хатыннар­ның бай ирләр белән яшәвенә, ә менә таң калырдай матурлыгы бе­лән җәлеп итәрлек кызларның барларда ялгыз утыруларына аптырый.

Бай трейдерның җавабы исә менә болайрак: үз бай­лыгының кыз куйган таләптән ике ярым тапкыр артып ки­түен белдерә, әмма кыз тәкъди­менең үзе кебек егет өчен начар алыш-биреш булуын әйтә, чөнки, егетнең үз сүзләрен китерсәк, “...фактта минем к­а­питалымның үсү ихтималлыгы бик зур, ә син тагын да чибәрләнмәячәксең дип төгәл әйтеп була! Шуңа күрә, – ди егет, – сине сатып алу – начар бизнес, мин иң яхшысы, сине арендага алыр идем”.

“Арендага алу”, ягъни бернинди гаилә җаваплылыгы тоймыйча хатын-кыздан вакытлыча файдаланып тору – безнең җәмгыятьтә киң таралган күренеш. Моны “гражданлык никахы”, “кунак никахы” дип никадәр генә гаилә стандартларына туры китерергә тырышмасыннар, асылда, бу – зина кылып сөяркә тотуның гап-гади бер ысулы. Гадәттә хатын-кызлар мондый “ни­ках”ка гаилә статусы бирергә тырышалар, үзләрен кияүдә дип саныйлар, ә ирләр исә “буйдак” дип таныштыруны өстен күрә. Феминисткалар­ның гасырлар буе алып барган хатын-кыз азатлыгы өчен кө­рәше аяныч нәтиҗәләргә китерде: ирекле хатын-кызны ирләр товар буларак бәя­лиләр, вакытлар үтү белән бәясе төшүче активка тиңли­ләр, шуңа күрә “гражданлык никахы” озын гомерле булмый, чибәрлек сулу белән аренда срогы да чыга. Ир кеше гадәттә яңа “аренда ки­лешүе” төзи, хатын-кызлар исә финанс мөм­кинлекләре зур булганда гына яңа бер альфонс белән бер түбә астын уртаклашырга мөмкин. “Арендатор” ирләр­нең һәм аль­фонсларның да гадәттә ахыры күңелсез тә­мамлана. Мин белгән шундый альфонслар­ның берсе гомерен бай хатыннан бай хатынга йөреп үт­кәрде дә, инсульт кичереп, картлар йортында эт типке­сендә яшәп төгәлләде.

Чибәрлеген бай гаиләгә алыштырырга теләгән кызның хаты тагын бер нәрсәне дә­лилли: феминисткалар күтәр­гән ирләр белән тигезлек, хатыннарның җәмгыять тормышында актив катнашып лидер булып яшәү идеясе ул – ясалма идея, гүзәл зат ин­стинк­тив рәвештә үз бәхетен ире тарафыннан тәэмин ител­гән тормышта бала тәрбияләп өйдә утыруда күрә. Бу – аның таби­гый теләге. Табигатькә каршы килеп, хатыннарга ир­ләр вазыйфасын йөкләргә тырышу аларны бәхетле итми, үз вазыйфаларыннан баш тарткан ирләр катлавын ишәйтеп, ха­тын-кызның хәлен начарайта гына.

Ир кешенең гаиләне тәэ­мин итүче булуы аны туктаусыз камилләшергә, үсештә булырга мәҗбүр итә, чөнки байлык биредә төп роль уйнамый, булдыклылык, һөнәргә ия булу кебек сыйфат алга чыга. Имеш, кайчандыр олы бер байның улы ярлы балыкчы кызы­на гашыйк булып, әти­сеннән аны үзенә сорарга килгән икән. Балыкчы: “Нинди һө­нәрең бар?” – дип сораган. Егет: “Безнең байлы­гыбыз үз гомеребезгә дә, балалары­бызның балалары гомеренә дә җитәрлек”, – дигәч, балыкчы: “Байлык бер айлык, аңа ышаныч юк, бер хәл булу сәбәпле бер тиенсез калуың мөмкин. ул чагында гаиләңне нәрсә белән туен­дырырсың? Һөнәре булмаган кешегә мин кыз бирә алмыйм”, – дип егетне кайтарып җи­бәргән. Егет бары тик берничә ай кәрзин үрергә өйрәнеп яңадан килгәч кенә кызын бирергә булган (Риза казыйдан алынды – Р.Ф.). Ир­ләргә карата менә шушы та­ләпнең юкка чыгуы, хатын-кызны арендага алып, аннан вакытлыча файдаланып торырга ниятләгән бушкуык затлар үрчүенә китерде.