МММ СИНДРОМЫ? РИМЗИЛ ВӘЛИ МИЛЛИ-МӘДӘНИ МАЗОХИЗМ БЕЛӘН ШӨГЫЛЬЛӘНМӘСКӘ ЧАКЫРА

Соңгы вакытта матбугатны ачсаң, гел куркыныч хәбәрләр генә килеп тора төсле: бетәбез, шәһитләргә һәйкәл юк, район үзәгендә мәктәп юк, кайбер гали затларыбыз, Казаннан татар рухын куып чыгару бара, татарсыз Татарстан төзиләр, дип кайнар-кайнар белдерүләр ясыйлар. Күңел кителеп киткәндәй була, әллә чынлап та бетүгә бара инде бу татар дип шикләнеп куясың... Шундыйрак уйлар белән Римзил Вәлигә мөрәҗәгать иттем. Ул нәрсә уйлый икән дип. Ник нәкъ менә аңа? Чөнки Римзил абый 15 ел буена Бөтендөнья татар конгрессында рәис урынбасары булган кеше, “Азатлык” кебек бәйсез радионың Казандагы җитәкчесе. Мәдәният өлкәсендә дә чит кеше түгел: гомер буе үзәк һәм республика матбугатында шушы теманы яктырткан. Ул гына да түгел, ТР вице-премьеры, мәдәният министры Зилә Вәлиеваның тормыш иптәше.

– Римзил абый, урыс телле татарлар байтак. Бе­рәүләр алар инде татар тү­гел дисә, икенчеләр татарлыкны тел генә билгеләми дип саный. “Звезда Поволжья” газетасы мөхәррире Рәшит Әхмәтов безгә әң­гәмәсендә “Татарча бел­мә­гән татарлар Татарстанны әзрәк ярата дип уйлыйсызмы әллә?” дигән иде. Сез кайсы якта?

– Милләт билгесе – ул мил­ли үзаң, телне, тарихны, мә­дәниятне белү. Ләкин мил­ли үзаң барыбер беренчерәк. Танылган шәхес миллион яки йөз мең кешелек аудитория алдында үз милләтен әйтсә, бүген ассимиляцияләшеп барган заманда бу бик әһәмиятле.  

Рудольф Нуриев әллә бел­гән татарча, әллә белмә­гән, ләкин “Times” журналының беренче битендә рәсеме астында “I’m tatar” дигән белдерү ясаган. Аның холкы, әхлагы нинди бул­уы, кайда туганы мө­һим түгел.  “Мин – татар” ди­гән сүзе беренчел.  Марат Ба­шаров татар икәнен аңлый гына түгел, ә үзен безнең милләт кешесе дип хис итә.  Татарча белер-белмәс кызыбыз Алсу – дөньякүләм эстрада йолдызы, яһүд кешесенә кияүгә чыгып, әти-әнисе, әби-бабайлары күңеленә нинди яра салганын аңлап, альбомына туплаган 11 җырны татарга гына хас булган мелизмнар белән башкара. “Ак каен”, “Олы юлның тузаны”, “Кышкы романс” кебек җырлар тупланган җыентыкка. Бу зур әһәмияткә ия күренеш.

Алсу, Марат Башаров кебекләр күбрәк булсын иде әле ул! Алар, һичшиксез, безнең татарлар! Шул ук вакытта арабызда татар икә­нен яшергән күпме кеше бар?! Гадәттә, андыйлар арасында татар ата-анадан туып, театрлы, матбугатлы, радио һәм телевидениеле Казанда үсүче­ләр була.

–  Бүген татар элек күз ал­дына да китерә алмаслык мөмкинлекләргә ия. Интернет, спутник телевидениесе бар. “Татарстан-Яңа Гасыр”ны чит илдә дә, Себердә дә карый алалар. Татар җырын тыңлау проб­лемасы тумый, дисклар күп­ләп сатыла, ниндие генә юк! Бер яктан, алга китеш. Ләкин, икенче яктан, татар мәктәпләре кыскара, республикабыздан читтә БДИны урыс телендә генә тапшыру аркасында туган телдә белем бирүне чиклиләр, чеп-чи татар мәк­тәп­ләре урысчага кү­чәргә мәҗбүр. Чынында милләт үсеш алдымы, әл­лә артка чигенеш көчле­рәкме?

– Артка тәгәрәвебез – ул Русиядә демократиянең кысылуы, вертикаль сәясәтнең көчәюе,  милли республикаларның, халыкларның үсешенә шикләнеп карау. Безнең милли күтәрелештән федераль хакимият шүрли икән, димәк, яхшы эшләгәнбез булып чыга. Икенче яктан объектив процесс бара – милләтләрне глобаль­лә­шү тегермәне тарта. Бу процесс та­тар милләтенә карата мәр­­хәмәтсезрәк. Төп мәсьә­лә – глобальләшү шартларында үз-үзеңне саклау, үз-үзең булып калу.

Соңгы елларда милли үзаң үсешенә тәэсир итүче көчләр арта. Бүген татар җәмгыятенең үсеше авырлаша дип уйламыйм. Киресенчә, милли үсеш өчен хә­зер­ге кебек уңай шартлар тарихта беркайчан да булмагандыр, бәлки. Татарстан бюджетыннан милли мәгарифкә, мәдәнияткә миллиардлаган акча бүленә, космостан телевизион татарча тапшырулар таратыла, кинофильмнар төшерелә, театрлар эшли, Татарстаннан читтәге төбәкләрдә Сабан туйлары оештырырга, мәдәни үзәкләр, мәчетләр ачарга матди һәм методик ярдәм күр­сәтелә. Мәдрәсәләр, гимназияләр, урта һәм югары уку йортларында татар бү­лекләре, факультетлар, фән­ни институтлар эшләп тора. Милләтпәрвәрләрнең исемнәре кайтарыла, аларга һәй­кәлләр куела.  Милләтне үс­терүдәге хезмәтләре өчен әдипләргә премияләр, мактаулы исемнәр, грантлар, орден-медальләр бирелә.

Сталин заманында моның өчен атканнар, төрмәдә череткәннәр. Исхакыйларның шул юлда йөреп, төрмә-сөр­ген­нәргә генә лаек булганнарын онытмыйк. Казанда берь­­юлы 3-4 татар телле ра­дио эшли, район-шәһәр­ләр­дә телерадиостудияләр ачыла. “Барс-Медиа” миллионлаган дисклар чыгарып тарата.

Бу – глобальләшүнең татарга биргән уникаль мөм­кинлеге. Бары тик хәзер ге­нә без дөньяга сибелгән татарга мәдәни азык  җиткерә алабыз.

Татарлыкны моңа кадәр дә үтереп бетереп булмаган, хәзер дә бирешмибез. Әл­бәттә, аның яшәү ихтыяҗы һәм теләге булса. Глобаль­ләшү шаукымында барлыкка килгән техниканың мөм­кинлеге үзе безгә ярдәм итә. Татарлар интернетта аралаша, алар ялгыз да, төркем­нәргә тупланып та алга хәрә­кәт итә ала.

Милли матбугатның тиражы төшә, ләкин аның бәра­бәренә интернет кулланучылар артмый. Бу – феномен. 300 ләп сайт бар, анда керүчеләрнең саны берничә йөз генә. Мин моны әйтергә гарьләнәм. Татарча белмә­гән­нәр татар сайтларына керми, ә татарча сөйләшү­челәр интернетны белми. Ә кем безгә 6 миллион татар турында бердәм мәгълүмат базасы  булдырырга, аралашырга комачаулый?! Рәхәт­ләнеп үз телебездә җырларга һәм тыңларга кем чик куя? Берсе дә каршы килми.

– Русиядә көчле республикалар тоткан ике мил­ләт бар – татар һәм баш­корт. Та­­тарстанда тел, мәдә­ниятне саклауда бар нәрсә дә үзебездән тора дигән сәясәт алга сөрелә. Ә баш­кортларда мо­ның бе­лән күбрәк дәү­ләт шө­гыль­ләнә. Югыйсә бездә дә, аларда да ике дәүләт теле. Икебездә дә сүзгә-сүз туры килгән “Тел­ләр турында”гы закон бар. Күрше республикада тран­спортта да, сәүдә үзәк­лә­рендә, учреждениеләрдә, җитештергән продукцияләрендә бар мәгъ­лү­мат төп-төгәл, хатасыз ике телдә языла. Баш­корт­­лар уңышлы эшли бу өл­кәдә, чөнки дәүләт моны үзе контрольдә тота. Ә без­дә моның өчен милли җә­мәгатьчелек борчыла.

– Димәк, Башкортостанда түрәләр дә, гади халык та законны үти. Башкортларның төп мәсьәләсе милләтнең аз санлы булуы, шу­ңа да административ ресурска таяналар. Ә бездә, киресенчә, ул ресурсларны кулланып бетермиләр. Бер яктан, мондый либеральлек милләтара  тынычлыкны сак­­­лый дип санала. Икенче яктан, бу закон тулысынча үтәлми дигән сүз. Шулай икән, парламент кабул ит­кән, президент имзалаган за­коннарны бар дип тә бел­мә­гән урта куллы чиновникларны кануннарны үтәргә мәҗ­бүр итәргә кирәк. Түрә дә бит кеше, аның да милләте бар. Димәк, милли үза­ңы шулай гына, милли тәр­бия алмаган ул. Мин кайбер чиновникларның милләт өчен янып торганын беләм. Һәр кеше үз эшендә, закон нигезендә милли хокукларын һәм ихтыяҗларын ихлас үтәсә, шул була инде ул милли үзаң. Шәймиев, Миңнеханов, Мөхәммәтшин татарча интервью бирә. Алар урысча гына сөйләшегез дип бер­сенә дә боермый. Ләкин безнең арада чиновникларны закон бозган өчен судка бирүче бармы?! Бу өлкәдә җәмгыять үзен тән­кыйтьләргә тиештер.

–  Бүген татар матбугаты, эстрада, эчтәлек ягыннан тәнкыйтькә дучар булса да, үз-үзен тәэмин итә. Ә әдәбият бу өлкәдә ниш­ләп аксый икән?

–  Галимнәр, язучылар көчле бездә. Әмма әсәрләр­нең эчтәлеген карасаң, Горбачев заманын, Хрущев, Бреж­нев эпохасын тасвирлау, шул вакыттагы язу стиле сакланып килә. Араларында кайберәүләр экспериментлар ясый. Ләкин бу очкыннар гына. Мәгълүмат һәм мәдәният конкуренциясенә сәләтле, аудиториянең ихтыяҗын канәгатьләндерерлек әдәби продуктлар әллә ни күренми. Бүген ике елга бер китап чыгарган гонорарга яшәгән авторлар күбрәк. Ләкин Совет заманындагы ке­бек бер проза китабы өчен  “Волга” ма­ши­насына җитәрлек гонорар алган вакытлар үт­те.

Телевидениегә килгәндә дә шул ук хәл. Сыйфатлы тапшыру чыгарыр өчен акча кирәк дип зарланалар. Бер үк фикерләр, темалар күтә­релә. Бервакыт Юдино бистәсендә Португалиядә вербовкага эләккән шпион Сметанин тотылды. Яисә чыгышы белән Троицк шәһәрен­нән, АКШта СССР разведчигы, 1941 елда Пирл Харборга һөҗүм оештырган Исхак Әхмәров турында төшереп булмыймы кызык тапшырулар? Моңа галәмәт күп акча кирәкми.  1998 елда Татарстан элитасында чыккан “фетнә” турында өстәмә материал биреп, сәяси дискуссия оештырып булмыймы?! Бәхәсләшүне, фикер иреклеген тыйганны белмим. Үз-үзебезне тышаулыйбыз. Мәс­кәү каналларын карагыз. Иртән зур вакыйга  булса, кичен инде ике төрле карашлы шәхесләр сүз кө­рәштереп утыра. Баналь әйбер – безнең ялкаулык.

Милли телевидениедә шоу-бизнес, эстрада белән мавыксалар да, гап-гади оператив мәглүматка, иҗтимагый-сәяси темага теш­ләре үтми.

– Айдар Хәлим, китап укымаган халыкның әдәбиятка карата мәхәббәтен ки­но аша үстереп була, бай әдәбиятыбызны дөньяга таныта алабыз, дигән фи­кер әйтте. Әкрен генә татар фильмнары да чыга башлады. Казанда “Алтын мөн­бәр” Халыкара кинофестивале уза. Ләкин үзебездә үткән чарада Татарстан кино төшерүчеләре бүләк­сез кала. Шулай булгач, нигә кирәк безгә бу фестиваль? Бу акча әрәм итү дип уйлау­чылар да юк түгел. 

– Әгәр татар фильмын карап, аның сценарий авторына, барлык актерларга,  операторга аерым бүләк бирәсең килә икән, фестивальне республика күләмен­дә оештыр!  Үзебез кино тө­ше­реп, үзебез аны карап, үзе­безгә бүләк өләшү ха­лык­ара фестиваль булмый. Әгәр синең зур профессиональ бәйгегә үтеп керәсең килә икән, “Алтын мөнбәр” – камилләшергә, үсәргә, башкалардан тәҗрибә белән уртаклашырга мөмкинлек бир­гән чара. Аллага шөкер, “Өч аяклы ат” бүләк алды бит! Димәк, татар киносы Иран, Һиндстан, Американыкы бе­лән ярыша ала.

– Сәясәтчеләр, журналистлар, әдәбиятчылар арасында, Татарстанга үп­кә белдереп, Мәскәү ягына авышучылар бар. Башта республикада зур ва­зый­фалар билиләр дә, аннары үзәк матбугат аша үзара пычрак атыша башлыйлар. Чүпне өйдән чыгару турында ни уйлыйсыз?

– Чүпне сәке астына яшерү турында хыялланырга кирәкми. Бүген теләгән ке­шедә фото һәм видеокамера, интернет сәхифәсе, газета бар. Ихтыяҗ булса, те­ләсә нинди мәгълүмат чы­гачак. Бүген  мәгълүмат киңлегендә Ринат Мөхәммәдиевны да, Ирек Мортазинны да тышаулап булмый. Без те­ләсә нинди чыгышка, хәт­та провокациягә әзер бу­лыр­га тиеш. Цензура кертергә теләсәк тә, бу мөмкин түгел. Ринатны җибәрмәскә иде үзебез­дән. Аның Мәс­кәү­гә китеп, республика белән сәяси кө­рәш арбасына утыруы кү­ңел­ле хәл түгел. Тәхет өчен үз халкының мән­фәгатен аска куеп, башкаларга корал булып хезмәт  итүче Шаһгали образы һәр­кемне сискән­дерәдер дип уйлыйм. Үскән төбә­генә, аша­ган табагына компроматлар тизәген ыргытуга юнь­ле кеше шатлана микән? Татарстан язу­чы­лар берлеге юбилеенда элекке рәис буларак аны ис­кә алмаганнар икән, бу ялгышны кичерергә кирәк.

Ул сезнең газетага “Казанны сагынып яшим” дигән. Кайтсын алайса. Аны да сагынучылар бардыр. “Казан утлары”ның 11 нче санында повесте чыкты, дәвамы булачак.

 Туган җиренә кайтучыны беркем дә чикләми бит.  Торырга йорты, йөрергә машинасы булгач, очкычлар, поездлар йөргәч...

– Русия ислам комитеты рәисе Гейдар Җамал безгә биргән интервьюсында, бүген үзара конкурент булучы кавказлы һәм татар мөселман өммәт­ләре бергә кушылырга тиеш, дип әйтте. Сезнеңчә, бу мөмкин хәлме?

– Көньяк темпераментлы халык белән сабыр холыклы татарны кушу мөмкин түгел. Исламны төрле милләт ке­ше­ләре кабул итә. Әйе, татарның дини үзаңы һәм динне белүе йомшаграк. Аның каравы дөньяви белеме зур. Ә кавказлыларда дин көч­лерәк. Русия хөкүмәте күз­легеннән татар мөселманнары адаптация үткән, урыс белән күптәннән якыннан яшәгән, аның традиция­ләрен белгән халык. Татарлар гомер-гомергә Шәрык илләрендә Русиянең илче­лә­ре булган. Әлбәттә, алар өчен татарларны өстенлекле итеп калдыру дөрес юнә­леш. Русия татар мөселман өммәтенә игътибар артыр дип уйлыйм. Кавказлылар һәм татар мөселманнары арасындагы көндәшлекнең кискенләшүе мөмкин. Әм­ма  дини оешмалар, дәү­ләт структуралары акыллы эш йөртсә, артык катлаулы хәл­ләр килеп чыкмас.

– “Азатлык” радиосын элек “Яңа гасыр”дан рә­хәтләнеп тыңлый идек. Ләкин башта тапшыру вакытлары кыскарды, аннары бөтенләй юкка чыкты. Бу күренешне Русиянең ирекле мәгълүматны кысуы белән аңлаттылар, соңыннан АКШ конгрессы радионың финанславын туктата, татар-башкорт ре­дак­циясе ябыла дигән сүз­ләр дә йөрде.

– Татар-башкорт редакциясе ябыла дигән мәгъ­лүмат булмады. Ә ретрансляциянең булмавы – “Азатлык”ны тыңларга теләгән кешеләрнең ихтыяҗларын чикләү. Русия хөкүмәтенең чит ил радиосының сөйләп торуына карашы нинди булуы аңлашыла, ул аның эшләмәвен тели. “Яңа гасыр” безнең тапшыруларны ретрансляцияләүне туктатып,   үзенең аудиториясенең бер өлешен югалтты һәм моңа тыныч карады. Һәрхәлдә, хәзер үзебезне иреклерәк хис итәбез. “Аzatliq.org” сәхифәсе эшли. Дөнья буйлап аны тыңлыйлар, укыйлар.

Башка мәсьәлә дә бар. “Азат­лык” үзе башка мәгълү­мат чыганаклары белән көндәшлек итә аламы? Аны башкалар узып китсә, ул игъ­­тибарсыз калырмы? “Азат­­­лык” яклаган  демократик кыйммәтләрне үстерүчеләр, милли һәм  гражданлык хисләрен уятучы, сәяси проблемаларны хокукый юл­лар белән хәл итәргә өй­рәтүче  мәгълүмат чаралары болай да бик  аз.

– Сезнеңчә, бу ел татарга кагылган нинди зур вакыйгалар белән истә калды?

– Төп өч тема истә калачак. Беренчесе – мәгарифтәге милли-төбәк компоненты өчен көрәшү. Милли компонентны бетерү – ул белем бирү стандартларында федерация субъектының вәкаләтен юкка чыгару. Милли республикаларның шушы эшкә кысылмауларын һәм киләчәктә республикаларны бетерергә телиләр. Бу эш башланды.

Бүгенге  Русиядәге унитаризм, хакимият вертикале, милли-төбәк компонентын бетерү шаукымы милли мә­гарифнең дәрәҗәсен төше­рә, әл­бәттә. Әмма бөтен бәла шунда гына булса, моны үз­гәртергә тә, җи­ңәр­гә дә мөм­­кин­ булыр иде.  Патша им­пе­риясен­дә татар мәгарифе­нә, матбугатына, театрына сукыр бер тиен дә бирел­мә­гән. Милләте булгач, көчле, хәл­ле татарлар булгач, форсаты табылган. Ә бүген Америкада, Финляндиядә, Төр­киядә татар мәгарифенә, матбугатына дәүләт ярдәме бар дисезме? Бөтен нәрсә милли үзаң, заманча күптелле, күпмәдәниятле милли компонентны һәр кешедә, гаиләдә булдыруга кайтып кала. Үзебезгә! Ә мин милли-төбәк компонентын бетерү турында ишеткәч шампанский ачкан татар дирекларын да беләм.

Икенче тема – икътисадый кризис. Халык ярты, бер елдан соң ни буласын белми. Аптырашта калды.

Өченчесе – “Болгар номерлары”ның сүтелүе. Бу вакыйга йөрәккә кадалды. Ләкин Тукайны үтердек, саттык, бөек шагыйрь йортсыз калды дип өзгәләнү – салкын акыллылык булмау күр­сәткече. Казанның Тукай урамында аның музее, шагыйрь исемендәге филармония бар, Тукай буенча диссертацияләр, китаплар чыга, мультфильмнар, кинолар төшерелә. Тукай турында “Шагыйрь мәхәббәте” дип исемләнгән опера иҗат ителде, Г.Кариев исемендәге татар яшь тамашачылар театры “Кисекбаш”ны куйды. Казанда ике зур Тукай һәй­кәле бар, Петербург­та, Мәс­кәүдә, Җаекта да куелды. Бүгенге татар тор­мы­шын­да Ле­нин яки Шәй­­­ми­евтан биг­рәк Тукай исеме ешрак яңгырый. Татар мөһаҗир­ләре чит ил­ләрдә Тукай көн­нәрен, аның истәлегенә багышланган бәйрәмнәр үт­кәрә. Ничек аны үтердек ди?! Депрес­сия­гә бирелеп, “Дәү­ләт юк. Явыз Иван яулады, компонентны бетерделәр” дип елау үзебезгә бер нәрсә эш­ләмәскә сылтау эзләү, шыңшып яту, башны эл­мәк­кә ты­гу дигән сүз. Бу бик җай­лы позиция. Мин моны “МММ синдромы”, ягъни мил­ли-мә­дәни мазохизм дип атыйм.

Әйе, “Болгар номерлары”н сүтүне халыкка әйтми­чә, аңлатмыйча эшләү, проектны күрсәтмәү – ахмаклык. Бу гамәлне тормышка ашырган кешеләрнең берсе дә халык алдында акланмады. Ләкин безгә депрессия­гә бирелмичә алга барырга кирәк.