ВӘЛИЕВ ДИАС

Диас Назыйх улы Вәлиев 1938 елның 1 июлендә Татарстанның Арча районы Казанбаш авылында туа. Казанда урта мәктәпне тәмамлагач, 1956 елда Казан дәүләт университетының геология факультетына укырга керә. 1959–1960 елларда академик ял алып, Казакъстанның Тимертау шәһәрендә төзелештә мастер булып эшли. Студент елларында ил буенча сәяхәт итә, җәйге ялда Көньяк Уралда, Киров өлкәсендә, Хабаровскида техник-геолог вазифаларын башкара. Университетны тәмамлагач, Кемерово өлкәсендә эшли. Соңрак гаиләсе белән Казанга кайта һәм 1966–1971 елларда республикада яшьләр өчен чыгучы «Комсомолец Татарии» газетасында журналист вазифаларын үти. Командировкалар вакытында бөтен республиканы әйләнеп чыга.

1971 елда Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә «Суд совести» спектакле куела. Премьерадан соң язучы халыкка таныла, ә 1973–1975 елларда Диас Вәлиев Мәскәүдә Югары әдәби курсларда укый.

Матбугатта беренче тапкыр 1959 елның октябрендә «Комсомолец Татарии» газетасында «Карта Старика» исемле хикәясе белән күренә. ХХ гасырның алтмышынчы елларында Д.Вәлиев «Комсомолец Татарии», «Советская Татария» газеталарында, «Сибирские огни», «Молодая гвардия», «Сельская молодежь», «Смена» журналларында басыла. Аның «Погода на завтра» исемле беренче китабы Киевта (1973) украин телендә нәшер ителә. М.Ермолова исемендәге Мәскәү драма театрында «Дарю тебе жизнь» (1972), «Диалоги» (1976), «Казанский университет, или 1887» (1979) пьесалары куелуы автор тормышында әһәмиятле роль уйный. Узган гасырның җитмешенче-сиксәненче елларында Д.Вәлиев пьесалары совет сәхнәсенә үзенчәлекле яңалык алып килә. Аның иҗаты белән илнең танылган тәнкыйтьчеләре даими кызыксынып торалар.

СССР җимерекләрендә төзелгән сәяси режимны Д.Вәлиев кабул итә алмый. Бу турыда язылган дистәләгән мәкаләсе республика һәм үзәк матбугатта басыла. Ул мәкаләләр 1995 елда Казанда чыккан «В омуте бесовства и смуты» һәм «Охота убивать» исемле җыентыкларына керә.

Язучы шигырьдән кала барлык жанрларда да яза: повесть, хикәя, роман, пьеса, фәлсәфи-дини трактат, хәзерге һәм борынгы тарих турында очерклар, тарихи-сәяси һәм психологик тикшеренүләр моңа мисал булып тора. 1996 елда аның «Изгой, или Очередь на Голгофу» документаль романы дөнья күрә. 1999 елда Татарстан китап нәшриятында формасы буенча катлаулы, сюжеты ягыннан үзенчәлекле булган «Я», «Астральная любовь» романнары басыла. 2002 елда басылган «Уверенность в Невидимом» ике томлыгын ул гомер буе – 40 ел эшли һәм кешелекнең яңа бердәнбер дини гомумпланетар хәбәрчесе ролен үти. 2003 елда Д.Вәлиев күбесе элгәре матбугатта басылмаган повесть, хикәяләр тупланган «Портрет Дон-Жуана» исемле зур томлык чыгара.

Диас Вәлиев иҗаты һәрвакытта да замандашларында тирән кызыксыну уята. Аның иҗатын анализлауга багышланган библиографик хезмәтләр исемлеге (мәкалә, рецензия, очерк, бәяләмәләр) бүгенге көндә 500 дән артып китә.

Милли драматургия буенча уздырылган (1973, 1979, 1981) бәйгедә Диас Вәлиев өч тапкыр лауреат исемен ала. 1976 елда ул «Дәвам» пьесасы өчен Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була. 1981 елда аңа Татарстанның, 1983 елда «РСФСРның атказанган сәнгать эшлеклесе» дигән мактаулы исем бирелә. Аның исеме «Татар энциклопедиясе»нә (Казан, 2002), «Россиянең яхшы кешеләре» энциклопедиясенә (Мәскәү, 2005) кертелгән.

Д.Вәлиев – 1973 елдан СССР (Татарстан) Язучылар берлеге әгъзасы.

ТӨП БАСМА КИТАПЛАРЫ

День за днем: докум. повесть. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1973. – 72 с. – 1000 экз.
Старики, мужчины, мальчишки: повести и рассказы. – М.: Современник, 1975. – 174 с. – 30000 экз.
Суд совести: драм. повести. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1978. – 168 с. – 12000 экз.
По вечному кругу: повести и рассказы. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1981. – 168 с. – 15000 экз.
Диалоги: пьесы. – М.: Сов. писатель, 1982. – 440 с. – 15000 экз.
Сад: повести, пьесы / предисл. М.Магдеева. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1984. – 224 с. – 30000 экз.
Дарю тебе жизнь. Диалоги. Ищу человека: трилогия. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1987. – 168 с. – 4000 экз.
Стук резца по камню: рассказы, пьесы, эссе. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1988. – 464 с. – 15000 экз.
По вечному кругу: повести и рассказы / предисл. Р.Мустафина. – М.: Сов. Россия, 1988. – 286 с. – 50000 экз.
Три лика. – М.: Мысль, 1990. – 272 с. – 100000 экз.
Три похода в вечность: эссе. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1990. – 384 с. – 9500 экз.
Карликовый буйвол: триллер. – Казань: Таң-Заря, 1993. – 60 с. – 5000 экз.
Истина одного человека, или Путь к Сверхбогу: проповеди, беседы, изречения. – Казань: Таң-Заря, 1993. – 202 с. – 5000 экз.
Третий человек, или Небожитель: роман-эссе. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1994. – 640 с. – 2000 экз.
Охота убивать: криминальные истории. – Казань: Таң-Заря, 1995. – 76 с. – 1000 экз.
Необыкновенные приключения двух друзей: сказки. – Казань: Таң-Заря, 1995. – 80 с. – 1000 экз.
В омуте бесовства и смуты: записки инакомыслящего. – Казань: Таң-Заря, 1995, 380 с. – 1000 экз.
Изгой, или Очередь на Голгофу: театральный роман. – Казань: Таң-Заря, 1996. – 168 с. – 1000 экз.
Я: романы. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1999. – 496 с. – 2000 экз.
Уверенность в Невидимом: трехкнижие. В 2 т. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2002. – 2000 экз.
Т. 1. – 560 с.
Т. 2. – 576 с.
Портрет Дон-Жуана: повести и рассказы. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2003. – 600 с. – 2000 экз.
Пророк и черт: пьесы. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2005. – 570 с. – 2000 экз.
Чужой: романы. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2007. – 640 с. – 2000 экз.

* * *
Язмышның чарасы бер генә: сәхнә әсәрләре / ахыр сүз авт. Г.Ахунов; тәрҗ. Г.Ахунов, Р.Хәмид, Н.Дунаев, Ш.Максудова. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1982. – 224 б. – 12500 д. («У судьбы вариантов нет»)
Әгәр үзеңә хыянәт итсәң: сәхнә әсәрләре / тәрҗ. А.Гыйләҗев, М.Харисов, Х.Сәлимҗанов, З.Садыйков. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1985. – 224 б. – 11500 д. («Перед последней чертой»)

* * *
Погода на завтра (Дарую тоби життя): драматическая хроника / пер. с рус. В.Гончара. – Киев: Мистецтво, 1973. – 92 с. – 3300 экз. (На украинском языке.)
Дарю тебе жизнь (продолжение): драматическая хроника / пер. с рус. Р.Поховой. – Прага: Дилия, 1975. – 152 с. (На чешском языке.)

ИҖАТЫ ТУРЫНДА

Диас Валеев (анализ творчества): статьи, эссе, размышление. – Казань: Таң-Заря, 1996. – 248 с.
Воронин А. Чаепитие с Небожителем // Казанские ведомости. – 2002. – 15 окт.
Султанбеков Б. Нечто беспрецедентное // Респ. Татарстан. – 2002. – 1 дек.
Валишин Ф. Послание от Диаса Валеева // Звезда Поволжья. – 2002. – 28 дек.
Пашагина Т. Следователь по особо важным делам человечества // Пульс жизни. – 2003. – 26 июня.
Матвеичев А. Пораженный невозможным // Звезда Поволжья. – 2003. – 26 июня, 3 июля, 10 июля.
Колесникова А. «Будущее – за людьми огня» // Респ. Татарстан. – 2004. – 29 июня.
Копосов Р. Вечный поиск Диаса Валеева // Респ. Татарстан. – 2004. – 29 июня.
Матвеичев А. Штрихи к портрету Диаса Валеева // Звезда Поволжья. – 2004. – 1, 8, 14, 21 июля.
Ахунов А. Путь к Сверхбогу // Идель. – 2004. – № 5. – С. 82–87.