ХӘКИМ НИГЪМӘТ

ДОКУМЕНТЛАРНЫҢ ДА ҮЗ ЯЗМЫШЛАРЫ

Нигъмәт Хәким (1899—1937) - Хәкимов Нигъмәтулла Гыйниятулла угылы - тел галиме, фольклорчы, әдәбиятчы, Казан педагогия институты доценты әзерләгән "Идегә дастаны"1 ның озын һәм фаҗигале тарихы бар.

1919 елда Себердә, элекке Тобол губернасы, Тара өязе, Еланлы авылында Ситдыйк Зәйнетдиновтан (1854-1927) язып алынды, дип Н. Хәким бер җыйнама төзи. Ягъни, халыктан бер вариантны алып, башкаларыннан өстәп, төзәтә, зурайта, үзенә бер тәртипкә сала һәм, китап итеп чыгарыр өчен кереш сүз язуын үтенеп, бер нөсхәсен остазы, Ленинград университеты профессоры, академик Александр Николаевич Самойловичка (1880-1938) җибәра Төрки республикаларда җанланып киткән фольклор өйрәнү, бастыру эшләре белән үтә мәшгуль бу галим ул вакытта якут фольклоры китабына кереш яза. Баку, Ташкент, Ашгабат, Алма-Аталарга барып, фәнни докладлар ясый һәм Истанбулда узасы Тел конгрессына җыена. Шулай да "Идегәй"нең яңа вариантын Казанга кире озатасы килми. "Ленинградтагы язу өстәлемдә бик озак яткан бу нөсхәне Мәскәү—Алма-Ата поездында гына ачып карый алдым һәм кереш мәкаләне Кече Алма-Атинка елгасы буенда, гүзәл таулар арасында әзерләгәндә "hadent suo fata libelli" — "документларның да үз язмышлары була"-дип язып куйдым", диелгән А. Н. Самойловичның Хәмит Ярми (1904-81) шәхси архивында саклана торган "Кереш" мәкаләсе нөсхәсендә.

"Идегәй" дастаны язмышында тарих, әдәбият, фольклор кебек үк, кешеләр язмышы да аянычлы рәвештә чорналган.

XIX гасыр уртасында "Идегәй" дастанын Җомагыл дигән казакъ акыныннан бөек галим, мәгърифәтче, тарихчы, фольклорчы, этнограф, рәссам Чокан Вәлиханов (1835— 1865) язып ала. Үпкә авырулы улына ярдәм итәргә теләп, аның әтисе Чыңгыз Солтан тагы ике акынны табып китерә һәм өч кешедән гарәп имлясы белән җыйнама казакъ версиясе төзела Шул ук вакытта ул русчага тәрҗемә итела 1905 елда П. М. Мелиоранский аның казакъчасын (Сказание об Едигее и Тохтамыше. Киргизский (казахский) текст по рукописи, принадлежавшей Ч. Ч. Валиханову. Издателъ проф. П. М. Мелидранскш.—СПб., 1905.), 1904 тә Н. И. Веселовский русчасын (Ч. Ч. Валиханов. Сочинения. под. ред. Н. И. Веселовского-СПб., 1904 (ЗРГО по отд. этногр., т. ХХIX-223-264 и 265-273.) бастыралар.

П. М. Мелиоранский үзенең укучысы И. Беляев аркылы "Идегәй"нең бер каракалпак вариантын тапкач, киләчәктә бу эпосның барлык вариантларын җыеп тәрҗемә итәргә, таралу даирәсен билгеләргә һәм чагыштырып өйрәнергә васыять ита Икенче шәкерте һәм кафедрада урынын алып калучы А. Н. СаНойлович 1911 елда Петербург университеты студентларына алтын медальгә дип, шул эш өчен конкурс игълан ита "Идегәй" һәм "ТуктамыиГның төрле версияләре җыйнамасын әзерләүдә башлап йөрүче булуы өчен бу медальне А. Н. Самойлович курсларында тыңлаучы булган П. А. Фалев ала. Аның хезмәте 1922 елда Ташкентта кыскартып басыла (Лекции, читанные проф. П. А. Фалевым в 1921 году в Туркестанском Восточном Институте. На правах рукописи.—Ташкент, 1922.), үзе бик яшьли үпкә авыруыннан вафат була, кулъязмалары Ленинград архивларының берсендә саклана.

П. А. Фалев "Идегәй"не "ногайское скаЗание" дип атый һәм В. В. Радловның себер татарларыннан я1ып алынган өч вариантын, шул бер әсәр дип уйлап ахры, искә алмый. Алар турында П. А. Мелиоранскийга багышланган махсус фәнни җыентык өчен С. Г. Кляшторный әзерләгән мәкаләсендә А. Н. Самойлович тарафыннан әйтелә, һәм Н. Хәким әсәре "Идегәй"нең халык авызыннан язып алынган дүртенче варианты дип билгеләнә (А. Н. Самойлович. Вариант сказания о Едигее и Тохтамыше, записанный Н. Хакимовым// Тюркологический сборник, 1972.—М., Наука, 1972.—С. 186—211.). Без исә аны галим, шагыйрь Н. Хәким әзерләгән беренче җыйнама вариант дип карыйбыз (Ф. В. Әхмәтова. "Идегәй"дастанының татар вариантлары//Языки, духовная культура и история тюрков: традиции и современность. Труды международной конференции в 3-х томах. 9—13 июнь, 1992 г.-Т. 2—М.: "Инсан", 1997.—С. 160—162.) һәм текстны тулысынча беренче тапкыр "Казан утлары"на тәкъдим итәбез. Чөнки, В. В. Радлов (В. В. Радлов. Образцы народной литературы Тюрских племен.-ч. IV-СПб., 1872.) телдән,язып алган өч вариантның икесе шулай ук язмадан таралган чичәннәр җыйнамасы, ә өченчесе (барабадан) чәчмә, әкият шәкелендәге әсәр.

Н. Хәким "Идегәй"не татарның тарихи дастаны дип атап, сәнгатьчә фантастика чараларыннан тәмам арындыра һәм үз шигъри куәсен дә өстәп, җыйнама рәвешендә үзе иҗат итә.

Аның әсәр ахырындагы: (Идегәй сүзләре)
Минең инде илгә күренер йөзем дә юк,
Борынгыдай йортка карар күзем дә юк,
Билгем дә юк! Дошманнарым, тиз үлтерең!
Сезгә инде башка әйтер сүзем дә юк!—

дигән авторлык шигырьләренә карап, А. Н. Самойлович "Ситдыйк бабай борынгы китапларга ияреп үзе язмады микән", дигән шиген дә белдерә (А. Н. Самойлович. Вариант сказания...-С. 205.). Ә инде академикның Ситдыйк бабай борынгы төрки һәм гарәп сүзләреннән тоткавыл, ясавыл, чагдавыл, коралай, бүз юшан, бүз тойгын, мосахар итү, намарт һ. бларны белүенә гаҗәпләнүе мәкаләдән төшереп калдырылган. Шуңа Н. Хәкимнең 1930 елгы бер шигырен китерү мәслихәт:

Садаклар артып, җәя тартып,
Ук атулар кая югалды?
Сорнайлар тартып, биеп, җырлап,
Тын ятулар кая югалды?

Ч. Вәлиханов җыйнамасын популярлаштырып, казакъ телендә гарәп һәм латин алфавитларында бастырганда Ә. Диваев (Серия "Батурлар". Изд-во бывшей Казах-киргизской научной комиссии (араб. алфавитом)—Вып. 7—ч. 5.—Ташкент, 1922.), К. Сатпаев, С. Сәйфуллин һ. б. "Идегәй"нең нугайлар иҗаты гына булмыйча, тарихлары Алтын Урда белән бәйле башка төрки халыклар иҗаты дип тә каралырга тиешлеген әйтәләр. П. А. Мелиоранский хәтта бер каракалпак вариантын татар телендәге әсәр дип билгели (Едиге. Каракалпак халык дәстаны. Нөкис, "Каракалпакстан", 1990.). Андагы сүзлектә Идел, Җаек, Сарытау сүзләре Волга, Урал, Саратов дип русча, арыш, ару, айдар, айбалта, бояр, байтирәк, байбәтчә, бәддога, зәгъферан, гауга, хәмилә, халас, хәтерҗәм, фани дөнья, һ. б. сүзләр каракалпакчага тәрҗемә итеп бирела В, В. Радловтагы "Идегәй" вариантлары Себер өчен Урал арты, Иделнең "теге ягында иҗат ителгәненә дәлил булып тора.

Шулай ук, татар халкының мәгълүм галимәсе, Гаяз Исхакыйның кызы Сәгадәт ханым Чагатайның Хаймана авылында (Төркия) бер Кырым татары авызыннан язып алган "Әдигә"се (Бу хезмәтне табып җибәрүе өчен "Азатлык"радиосы хезмәткәре Мөхтәрәмә Фәридә ханым Хәмидкә олуг рәхмәтемне күндерәм) безнең Себер вариантларына гаҗәеп якын икәнен әйтеп, узган гасыр башыннан бу көннәргә табан бер чигенеш ясыйк.

"Идегәй" дастанын, архив тузаннарын кагып-сугып, укып чыкканнан соң, ниндидер бер ерак туганың чит-ят илләрдән әйләнеп кайтканын күргәндәй хис кичерәсең. Балачактан, әби-бабайларыңнан ул туганың турында нәрсәләрдер ишеткәнеңне шәйләгәндәй буласың. "Кем ул Идегәй? Ничәнче буын туганыбыз? Кайсы якларда йөргән? Нишләп озак кайтмый торган?" кебек сораулар да әйләнә башта. Ул кайсы яклары беләндер үзебезнең нәселгә дә охшаган, кай якларына сәерсенебрәк тә карыйсың. Көткән дә син аны, ишетеп тә беләсең, әле танымыйчарак, үз итмичәрәк тә торасың сыман.

1988 елның 14 апрелендә СССР Фәннәр академиясе Казан Филиалының Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият, тарих институты конференц-залында нәкъ шундый атмосфера хөкем сөрә иде. Бу залда Институтның ел йомгаклары турында, төрле юбилейларга багышланган фәнни конференцияләр еш булып тора. Зал тулыр-тулмастан булганда дәресләреннән алып, университет, пединститут Талибләре чакырып китерелә Бу көнне әлеге зал үзләре теләп килүчеләр белән шыгрым тулы иде. Аннан әз генә элек узган Ш. Мәрҗани хәзрәтләре 170 еллыгына багышланган фәнни конференция кебек бер мәҗлескә әйләнде ул. Аудитория дә ниндидер бердәм фикерле, әлеге "туганын" кайтару нияте белән килгән кешеләрдән тора иде. "Кертмик ул килмешәкне", дигән уй берәрсендә булды микән? Хәлбуки, аңа хәтле "ул безнең халыкныкы түгел, монголлар әсәре", "ул Алтын Урда заманыныкы", ниһаять, "ханнар-феодаллар иҗаты" дигән фикерләр дә йөрмәде түгел. Бу утырышта да кайберәүләрнең: "Ул әсәр халык телендә таралмаган", "Гомумтөрки дастанны татарныкы дип була микән?"—дигән үтә дә сак карашларын әйтүгә, зал: "Ник булмасын?", "Булырга тиеш",—дип дәррәү гөрелдәп алгалады. Ә бит бу әле фәнни конференция дә түгел, Г. Ибраһимов исемендәге Институт каршында оештырылган "Мирас" комиссиясенең чираттагы утырышы гына иде. Аның әүвәлге утырышларыннан берсе язучы Гаяз Исхакый әсәрләрен кайтару мәсьәләсенә багышланып, демократиянең саф җилләре исә башлавын сиздергән иде. Халык телендә дастанга әйләнгән "Кыйссаи Йосыф"ның дәү китап булып басылып чыгуы да әле 1984 елда гына зур, күңелле вакыйгага әйләнгән заман иде бу.

Илле ел чамасы "зинданда" яткан "Идегәй" хакында сүзне башлап, өлкән язучыбыз Әмирхан ага Еники: "Бу әсәрнең 1940 елда "Совет әдәбияты" журналында басылган вариантын укып, аның хәзер чыкмый ятуына сәбәп булырдай нәрсә тапмадым",-диде, шуның белән әсәрне бастыра башлауга юл ачты сыман.

1973 елда Институт архивындагы "Идегәй" вариантларын барлап һәм гомумэпос кануннарыннан чыгып, бу фәкыйрь алар турында бер белешмә, шулай ук "Дастаннар" томына кертү өчен тиешле вариантларын сайлап әзерләп биргән иде. 45 битлек ул кулъязма "Белешмә" Мәскәүгә, Алма-Атага, башка галимнәргә җиткерелеп, шактый хезмәт итте фәнга Әмма 1974 елда академик В. М. Жирмунскийның "Тюркский героический эпос" дигән зур китабы басылып, анда "Идегәй" дастанына гомумтөрки эпос буларак, объектив бәя бирелсә дә, татар фольклорының 12 томлык тупланмасында 1984 елда дөнья күргән "Дастаннар" томыбыздан "Идегәй" төшереп калдырылды.

Әйе» "Алпамыш", "Манас", "Коркот", Тероглы" һ. б. дастаннарның да зинданга ташланмыш көннәре бар иде. "Алпамыш" һәм "Манас" кебек алып дастаннарны дөньяга чыгаруга В. М. Жирмунский, М. Әүвәзов, Һ. Зарифов кебек галимнәр инициативасы белән фәнни конференцияләр багышланды. "Китабы-дәдәм Корк<җ" академик А. Н. Кононов ярдәмендә китап булып чыкты. "Угыз эпос"ын кайтару эшендә Халык Гусейн угылы Короглы зур хезмәт күрсәтте. Күренекле төркмән галиме Баймбет ага Каррыев 25 елын тутыра язып сөргеннән кайтты. Сталин төрмәләрендә сәламәтлеге какшаган милләттәшебез Мәдинә Искәндәр кызы Богданова гомере Мәскәүдә нәкъ шул "Идегәй" дастаны буенча докторлык диссертациясе якларга йөргән көннәрендә өзелә "Идегәй"нең җыйнама вариантын әзерләгән Нигъмәт Хәким үзе һәм аның әсәрен укып, кереш сүз язган академик А. Н. Самойлович та шәрекъ буенча зур хезмәтләре өчен якты дөньядан сөреләләр.

"Идегәй", "Манас", "Урак-Мамай" һәм "Бүрихан" дастаннарын "җәен телгә алсаң— яңгыр, кышын-көчле буран буласын көт тә тор", диелә халык иҗатында.

Академик В. М. Жирмунский моңа игътибар иткән һәм андый ырымнарны камнау (шаманлык) күзаллаулары белән аңлата (В. М. Жирмунский. Тюркский героический эпос.-Л., Наука, 1974-С. 496.). Әмма халык хәтерендә озак, нык саклана торган ниндидер авыр хәлләр чагылышы кайбер иҗат җимешләренә шулай күчүе мөмкин.

Нигъмәт Хәкимнең "Идегә дастаны" дигән бу әсәре Татарстан Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият, тарих институты Мирасханәсендә берничә нөсхәдә саклана.

Төп нөсхә-14х21,5 смлы 43 биттән башланып, 137гә хәтле бит саннары сугылган сызыклы дәфтәрдән гыйбарәт. Архив пагинациясе 249. Барлыгы—49 бит. Ике яклап куе шәмәхә кара белән матур гарәп имлясында язылган текст. Аңлатмалар бит астында бирелгән. Дәфтәрнең беренче битендә Казан дәүләт университеты доценты Якуб ага Агишев кулы белән: "Бу кулъязманы 1940 елның 19 октябрендә базарда сатып алдым; 1940 ел, 8 ноябрьдә ТАТНИИЯЛИгә бүләк итәм" , дип язылган (МХ, ф. 52, оп1. сак. бер. 178).

Икенче нөсхә-64 битле, яңалиф шрифты белән машинкада басылган. Анда "Казан пединституты доценты, журналист, язучы Нигъмәт Хәким (1889-1937) Ситдыйк Зәйнетдиновтан (1857—1927) элекке Тобол губ., Тара өязе, Еланлы авылында 1919 елда язып алган",-диелгән (МХ, ф. 52, оп. 1, сак.бер. 167) өченче нөсхә Институт фәнни хезмәткәре Сәлим Гыйләҗетдинов тарафыннан (1990 елда)кулдан кириллицага күчерелгән 176, 177 берәмлекләр саклана. Әсәрне Якты дөнья йөзенә беренче тапкыр чыгару өчен гарәп хәрефле Я. Агишев нөсхәсеннән үзгәрешсез күчереп, бу фәкыйрь әзерләде. Н. Хәким мәгълүматларыннан аермалырак аңлатмалар В. В. Радлов, С. Будагов, Ш. Сами, Д. Тумашева һ. б. сүзлекләре, шулай ук, үзем себер татары буларак төшенүем буенча җәя эчендә курсив белән һәм бит астында * белән бирелде. Текстта булмаган сүзләр квадрат җәя белән өстәлде. Җыйнама өчен калкан итеп алынган Ситдыйк карт авызыннан диелүче себер сүзләрендәге кайбер төгәлсезлекләр аңлатыла барылды. Мәсәлән, "таң яру" (ату) һәм "күзегез айдын!" (якты) идиомалары, "кул тамырын тоту" (пульс буенча кәефне белү) "кул тамыры тарту"дан төзәтелде һ. б.

Н. Хәким "Идегә"сенең берәр нөсхәсе тагы кая да булса сакланадырмы (мәсәлән, А. Самойлович архивында), безгә әлегә мәгълүм түгел. Аңа "Кереш" нөсхәсен соратып, В. М. Жирмунский 1969 елда Хәмит ага Ярмигә хат язгач, X. Ярми элек Казан пединституты татар теле һәм әдәбияты кафедра мөдире булган профессор Латыйф ага Җәләй аркылы әлеге "КерепГне табып, Ленинградка җибәргән, һәм ул "Тюркологический сборник, 1972" дә X. Ярми архивындагы нөсхәдән шактый аермалы рәвештә бастырып чыгарылган. Сәхнә өчен "Идегәй"не әзерләгән Юныс Сафиуллин Н. Хәкимнең басылмаган әсәре эчтәлегеннән архив буенча нөсхәләре файдаланды.

Башкортстан Фәннәр Академиясе һәм БР "Мирас" татар милли-мәдәни Үзәге Н. Хәкимнең 110 еллыгына багышлап документ, материал һәм истәлекләр җыентыгы бастырып чыгарды (Возвратим имя твое истории... Сборник документов, материалов и воспоминаний, посвященный ПОлетию со днярождения Нигмата Хакима.—Уфа, Гилем. 2002. 218 с.—Составители Мухаметов И. Ш., Аскаров Р. Р., Сакаев А. 3..).

Хәзер "Идегәй" дастанының академик басмасы Мәскәүдә М. Горький исемендәге Дөнья әдәбияты Институтында чыгып килүче "Эпос народов Евразии" Сериясе өчен Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият, сәнгать институты фольклорчылары тарафыннан әзерләнә Ул Серия таләпләренә туры китерелеп, Н. Хәким җыйнамасының фәнни-идентик тәрҗемәсе шулай ук фәкыйрегез тарафыннан әзерләнде.

Тулаем "Идегәй" дастаны үзе фәндә, мәдәниятебез тарихында тиешле урынын ала бара. Композитор Резеда Ахиярова дастан сүзләренә көй язды. Рәссамнар Тавил Хаҗиәхмәтов һәм Рушан Шәмсетдинов иллюстрацияләр ясады. Язучылар Ренат Мөхәммәдиев, Ренат Харис, Галимҗан Гыйльманов һ. б. "Идегәй" дастанының Н. Исәнбәт җыйнамасын матбугатта бастыруга үз өлешләрен керттеләр. Нәкый ага Исәнбәт үз җыйнамасы өчен 34 чыганактан файдалануын әйтә (Совет әдәбияты. 1940, № 11, 77-9266.; 12, 97—9866.). Аның архивындагы "Омск өлкәсе Кушкүл авылы сельпо складыннан табылды" дигән вариант Н. Хәким җыйнамасына иң якыннардан булуы мөмкин.

Галимнәр тарафыннан да дастан төрле яклап өйрәнела Профессор Ф. Урманчеев ике монография чыгарды (Фатих Урманче. Народный эпос "Идегәй".—Казань, Изд-во "Фән", 1999. 200стр.; Идегәй, Нурсолтан, Сөембикә—Казан, "Таткитнәшр", 1997. 174бит.). Аның аспиранты В. Хәйруллина "Идегәй" эпосының тарихи нигезләрен тикшереп, кандидатлык диссертациясе яклады. Төрек галиме Фикрәт бәй Төркмән аспиранты шагыйрь Рөстәм Сүлти дастанны төрекчә Измирда (1998) бастырып чыгарды. Казанда чыккан татарча һәм русча басмаларына кереш вә соң сүзләр язып, И. Надиров (Идегәй. Татар халык дастаны—Казан. Таткитнәшр., 1988.—5-1066.) һәм академик М. Госманов дастанның шигърият чараларына, тарихи урынын билгеләүгә игътибар юнәлттеләр (Идегәй. Татарский народный эпос. Перевод Семена Липкина—Казань, Татарское книжное изд-во, 1990.-С. 247-254.)

ФЛОРА ӘХМӘТОВА-УРМАНЧЕ,филология фәннәре кандидаты.