Ана теле: Телебез кануннарын – сөйләмебезгә. Аһәң, тынышның сөйләмдә әһәмияте (ДӘВАМЫ)

Бер риторика дәреслегендә менә мондый белдерү тәнкыйтьләнгән: “Бик әйбәт һәм матур эт югалды”. Чыннан да, “матур” билгесе белән генә этне табып булырмы?!

   

Тик, беренчедән, элек мондый дәреслекләр булмады, бүген инде күпчелек сөйләм оештыручыларыбыз андыйларны укымый. Шуңа күрә бүгенге татар сөйләме,– кайсы гына жанрда, кайсы гына өлкәдә булмасын,– “матур” белән изгән дә, баскан да, әвәләгән дә. Бездә хәзер нәрсә генә матур түгел: табигать матур, җырчының тавышы матур, фермалар матур, аларда бозаулар матур. Иң тәҗрибәле радиостансалардан да, иң күренекле шәхесләребез дә шушы арада гына менә мондый фраза әйтергә уңайсызланмадылар: “... бездә моңа матур игътибар ителә...”, “... матур гына цифр килеп чыга...”, “... Ипотека турында Президентыбыз да бик матурлап әйтте...”. Бер атаклы композитор турында бер күренекле генә җырчыбыз: “... ул матур итеп орыша белә иде...” диде. Нәрсәгә генә, сүзләрнең ниндиенә генә күнекмибез, билләһи. Алдын-артын уйламыйча!

   

Андый сүз телдә бар бит, димәк, кулланырга хаклыбыз, диярсез. Дөрес, бар. Әмма, әйтик, халык җырларында, мәкальләрдә ул сүз һәр очракта конкретлаштырыла, төшендереп бирелә – Матур: энҗе тешең җем-җем итә елмаеп көлгән саен; Буйларың килешеп тора матур күлмәк кигәнсең.

   

Кыскасы, теләсә нинди мантыйкый кимчелек тә,– сүз белән белдереләме ул, әллә бүтәнчәме,– сөйләмнең аһәңен барыбер боза, “бу сүз нәрсә аңлата соң? дип тыңлаудан өзелдеңме, сөйләмнең көе бетте дигән сүз. Менә шушы арада гына газет укыганда, радио тыңлаганда “төртелгән” фразалар: сәхнәгә чыкканда каушарга тырышмагыз; мактанып әйтәсе килми; урып-җыюда югалту булмады диярлек; зур кимчелекләргә ирешелмәде; тыныч кешеләрнең үлүе уңаеннан; мәхәббәтнең ике пар канаты; инвалид коляскаларына чират юкка чыкты һ.б.

   

“Татарча түгеллек”нең төп сәбәпләреннән янә берсе – ул алынмалар. Урынсыз, тел законнарын бозып кулланылганнары. Урыс телендә дә “варваризм” дип аталганнары; бездә аларга “кермешәкләр” дигән кушамат тагылды. Бүгенге татарча сөйләмдә аерым “варваризм”нарны гына түгел, бөтен бер ят җөмлә, фразаларны “кыстыру” да гадәткә кереп бара. Хәтта,– йа ни оят,– андый урысчалы-татарчалы сөйләм “үрнәкләре” радио, телевидение тапшыруларында, рәсми, фәнни конференция, сессияләрдә дә ишетелә: “...администрациядән зависит итә...”; “... мин бы моны...” һ.б. “Варвар” фразалар тере организмны кимерә башлаган вирус, бетчәләр генә түгел, ә төзелмәс кутырлар, телне үләргә дучар иткән яман шеш җәрәхәтләре инде. Болай сөйләшкән кеше – ул инде милләт баласы түгел, ул ана теленең корткычы.

   

Әйтмә сөйләмдә генә түгел, алар бүген язмага да үтеп керә. “Персонаж сөйләме, классиклардан өзек” дигән булып, бит-бит урысча текстларны күчереп бастыру оятка әйләнми башлады, хәтта андый ”ямаулыклар” матур әдәбият әсәрләрен дә “чуарлый”. Оригинал, герой телен саклый торган колорит дип аңлатмакчы булалар. Буш сүз! Иренү-ялкаулык кына!

   

Сәер бер хәл: татарның үз сүзләре дә, үз сүзләреннән тезелгән үз сүзтезмә, фразалары да татар сөйләмендә чит-ят, моңсыз-аһәңсез була икән – әгәр ул сүз фразалар урысча уйлап, татар чаралары, ягъни калька (ярымкалька)лар белән белдерелсә. “Беләсезме, без бу юлы да өстәл артында күңелле утырдык...”; “Көнгә каядыр 13 килограмм сөт савыла...”; “Әле генә сез телефонда утырдыгыз...” һ.б. Сөйләмне бөтен бер грамматик калька формалар баса башлады. Сабантуй, татар халык, татар тел, Акбарс банк рәвешле (тартым кушымчалы) калька хәзер адым саен очрый. Болар, әлбәттә, сөйләмне чит-ят итә.

   

Алынма сүзләргә караганда да зарарлырак ул – алынма грамматик чаралар. Әйтик, бәйләү чарасы буларак калька һәм бүген татар аһәңен бозыпмы-боза. “Аның мактаулы исеме бар һәм хатыны Рауза белән алар өч бала тәрбияләп үстерәләр...”; “Президент Төркиягә эшлекле сәяхәткә китте һәм һава торышы...”. Шушы да булдымы татарча бәйләү чарасы!

   

Аһәң, тыныш законы язма сөйләмгә генә кагыла дигән фикер – ялгыш булыр. Язу барлыкка килгәннән бирле халык үзе үк әйтү үзенчәлекләрен, интонацияне, тын-өн мөмкинлекләрен язуда ничек тә чагылдырырга тырышкан. Рун, уйгыр, гарәп әлифбалары бу яклап өстен торган; кириллицага да, татар сөйләменең үзенчәлекләрен саклар өчен, өстәлмәләр кертелгән; латинга кайту да бу юлда уңышлы адым булган булыр иде.

   

Бүтән төр каршылык-киртәләр дә чыгып кына тора. Әйтик, фикерне язуда юлдан юлга дөрес күчермәү – сөйләм агышын, мәгънәви аһәңне бик нык боза. Менә бер-ике генә “үрнәк”: “Телләр турындагы Законның һәм Дә – үләт Программасының үтәлешен...”; “ Бу – бухгалтерия коллективында да гад – әти хәлгә әйләнә бара...” һ.б.

   

Бу корткычлыкны компьютерга сылтыйлар, хәл ителә алмастай проблемага саныйлар. Бик тә ачы ялгышу. Ана теле язмышын машинага тапшырган кешеләрне бер генә халык та кичермәс. Булдыксызларга  тел, милләт язмышын ышанып тапшырырга ярамый. Пессимистларга “Сөембикә” журналын тоттырыгыз – анда татар теленең аһәң, тыныш законын бозган, ягъни ана телебезнең үзенә генә хас көе-моңына хилафлык китергән бер генә күчеш тә таба алмаслар. Димәк ки, телебезнең төп законнарыннан берсе аһәң, тыныш законын намус белән үтәүчеләр бар; һәммәбезгә дә алар белән бер рәттә булырга кирәк.

  

Шушының белән “Телебез кануннарын – сөйләмгә” тәлгәшенең рәсми текстын төгәллибез. Шул ук вакытта бу тезис, тема сөйләм гамәлиятендә шундый әһәмиятле ки, бу кыйблада белем өстәү, фикер алышу, бәхәсләшү, аралашулар даими булып торуы заруридыр. Киләсе язманы шундый бер әңгәмәгә багышларга ниятлибез.