ЧИРТТЕМ, ЧӘЛДЕМ, ШУДЫРДЫМ...

Слесарь булып эшләүче бер ир сөйли: “Бездә нәчәлникләр. эш куша беләләр, ә эш коралларың бармы дип сораучы юк. Нием белән борырга тиештер мин аларның гайкаларын?! Ничарадан-бичара дип үзең юнәтәсең инде ачкычларны. Беркөн эшемә малай килде. Сумкамнан кичә генә складтан чәлдергән ачкычымны табып алды да: “Бәт-тәч, әти! Мондые юк иде бит әле синең, каян пәчтең?!” – дип, күпме халык алдында рисвай итте”, – ди.

 Иллә дә тапкыр, киң фантазияле инде халкыбыз! Телебезне ничек кенә “баетмыйбыз”. Әнә шул гап-гади “урлау” сүзенең генә дә халык телендәге синонимнарын чутласаңмы?! “Чирттем”, “суктым”, “пәчтем”, “чәлдем”, “шудырдым” дип яратып, горурланып сөйли безнекеләр. Бер дә “сорамыйча алдым”, “урладым” димиләр. Хәер, хуҗасызлык хөкем сөргән дөньяда урынында ятмаган әйбернең нәрсәгә дип хуҗасын эзләп йөрим ди инде, кыстырдың киттең дип фикерли күпләр.

 Сорамый алу дигән нәрсә инде канга сеңгәнме, законнар да йомшакмы – бездә кая бакма “прихватизация” галәмәте. Базарда сату итүче туганым: “Монда кәсеп итүче кесә каракларын инде танып беләбез. Шул мөртәтләр пәйдә булуга сатып алучыларны кисәтергә тырышабыз”, – ди. Кеше кесәсен, сумкасын капшаучылардан тыш, икенче төр угрылар да базар тирәсен үз иткән. Эре сәүдә үзәкләреннән күләме зур булмаган теләсә нәрсәне алып чыгалар да, базарда шуны ярты бәясенә генә ычкындыралар икән бу бәндәләр. Кибетләрдәге видеокүзәтү, контроль-тикшерү хезмәтләренә төкереп тә бирмиләр, хәтта заказ да кабул итәләр икән әлеге елгыр егетләр. Фәлән үлчәмдәге джинс чалбар кирәкме – рәхим ит, нәфесең салями колбасасы сорыймы – баш өсте! Эт сигәнче китереп тә җиткерәләр икән. Монда инде тулы бер “чылбыр” ысулы эшли дип фаразлыйк, ягъни, сәүдә залында да, тикшереп чыгару урыннарында да боларның үз кешеләре кереп оялаган, димәк.

 Ни кызганыч, халәл белән хәрамның чиген чамаламауны адым саен очратырга мөмкин. Хәтта иң матур, иң пакъ калырга тиешле әдәбият-сәнгать өлкәсендә дә башкаларның фикер-идеясен, иҗат җимешләрен үзләштерү очракларына юлыгасың. Беркөнне шулай бер китап укып утырам. Кызыклы гына күренә. Тик бераздан үз-үземә алдан күрү сәләтенә ия даһи сыман тоела башладым бит. Никтер, укымас борын әсәрнең дәвамын чамалыйм, сюжет корылышы да таныш кебек. Аннары аңыштым: эчтәлеген бер урыс киносыннан алган бит автор, тик геройларның исемен үзгәрткән дә, эчтәлекне бераз татар көнкүрешенә җайлаштырган. Ачуым кузгалып китапны тотым аттым.

 Кайчак матбугатта да фикер урлау, ягъни бер авторның мәкаләсен үзгәртеп, икенче газетада бастыру очракларына тап буласың. Сәнгатьтә дә “чиртү” гайре табигый хәлгә әйләнеп бара. Ник, ирек бит хәзер! Худсовет иләге аша үтәсе юк. Тегеннән йолкы, моннан йолкы да – менә дигән “чидибр” килеп чыгачак.

“Мунча ташы” театрының бер миниатюрасы бар. Монда нәкъ менә җыр сәнгатендәге “чиртү” мисаллары тәнкыйтьләнә. Бер артист татарча җыр башлый: “Сабантуйга, сабантуйга нигә ашкына күңел...”. Икенчесе шуның урысча “туганын” суза: “Я готов целовать песок по которому ты ходила...” Нәкъ бер үк көй бит, чыннан да!

Кайчак композиторның иҗат җимеше көйне аранжировкалаучы музыкантның артык тырышып ташлавы нәтиҗәсендә берәр урыс хитының игезәгенә әйләнә дә куя. Үзем “моң татарда гына!” дип тәкрарлаучылар белән күңелемнән бәхәсләшә-бәхәсләшә урыс халык җырларын да тыңларга яратам. Бәлки моң сүзенең башка телләргә туры тәрҗемәсе юк дип, яисә татарның бары үзенә генә хас моңы турында сүз алып барсаң дөресрәктер. Кайберәүләр уйлаганча, милизматикага гына сыешып бетә торган төшенчә түгел ул моң дигәнебез. Хуш, шулай беркөн, радиодан таныш көй агыла башлады. Яраткан җырчым Надежда Кадышева һәм “Премьер-министр” төркеменең “Плачет дождик, листья шуршат...” дип җырлавын көтеп утырам. Ялгышканмын. “Уйга калырсың әле син, сагышка күмелерсең...” – дип Резидә Төхвәтуллина үзебезчә җырлый икән лә! Колагымны аю таптамаган, анысы. Әлеге охшашлыкның, нәкъ менә алда әйтеп үткәнемчә, җырчы яки көй авторы гаебе түгел, ә аранжировкалаучының артык мавыгып киткәнлеге нәтиҗәсе икәнлеген аңладым. Кызыккандыр инде, бигрәк матур бит!

 Бары безнең милләткә генә хас моң нечкәлекләрен бик үк саклап мәшәкатъләнмәүче кайбер яшь башкаручыларның репертуарында юморчылар “азыгы” булырдай игезәк җырлар бихисап. Әллә “өлкән абзый”га охшарга тырышу, әллә кешенекен чиртми чыдап булмый, аңламассың. Тупасрак итеп әйтсәң, кәҗә койрыгын күтәрә дип, сарык та күтәргән дә, кайсыбер әгъзалары өшегән ди.

 Кешенекенә кызыгу димәктән, үземнең дә балачакта Тукайның “Су анасы” әкиятен укыгач, ике яклы хис кичергәнем искә төште. Үзе тарагын теләсә кайда ташлап калдырып, аннан шул таракка кызыккан бичара баланың котын алып йөргән Су анасы бер дә күңелемә хуш килмәгән иде. Угрылык кебек начар гамәлнең җәзасыз калмаска тиешлеген дә аңлыйм, бур малай да кызганыч... Хәзер бит элеккеге киноларның дәвамын төшерү модага керде. Әгәренки берәрсенең башына “Су анасы”ның дәвамын язу уе керсә?! Шул, Су анасының язмышы фаҗига белән тәмамланасын көт тә тор! Безнең заман бурлары басмада шәрә килеш чәч тарап утырган сурәтеңне интернетка куям дип шантажлап алачак ул таракны, яисә акыртып-бакыртып чәчеңнән сөйрәп кыйнап, бөтен бака-балык халкы каршында рисвай итеп талап алачак... Ярый әле әкиятләребез вакытында язылган, ичмасам!