Ана теле: ”Алынма. Сөйләмеңә аласыңмы?” (ФИКЕРГӘ ФИКЕР)

Интернетчыбыз Галия: ”Ничек инде хәзерге кеше политсә, кәнсә, кевитәнсә дип сөйләшсен?” ди. Аңлавыбызча, авторыбыз мондый рәвешле сүз ясалышын сөйләмгә алуга каршы.

Бу фикерне ул безнең соңгы язмадагы менә бу тезиска карата әйтә: ”Татар өчен иң катлаулы алынмалардан – ул урысның милли үзенчәлекле ц, щ авазлары һәм шулар белән укмашкан -ция, -ще һ.б. иҗекле атамалар. Алар татарның әйтү һәм язу үзенчәлекләренә һич тә буйсынмый.

Шулай да безнең телне бүген -ция аффексына беткән йөзләрчә алынма баскан. Андыйларны киләчәктә үзгәрешсез алмау, ә алынганнарын акрынлап алмаштыру, камилләштерү чарасын күрергә кирәк. Нинди юллар белән?”.

Язмада бүтән чаралар рәтендә менә монысы да тәкъдим ителә: ... әйтелеше татарчага якын кушымчалар белән алыштыру (ыстанса, политсә, кәнсә, кевитәнсә, келәшчә һ.б. (әзәрбайҗаннарда күптән инде – редаксә һ.б.).

Аңлашыла булса кирәк, без бит бу рәвешле морфеманы (әйтү шулай булса да) шулай язу бүген мәҗбүри димибез, безнең фикер (язма) рәсми оешманың күрсәтмәсе дә, фәрманы да түгел. Без гамәли куллану өчен фәнни нигезләнгән тәкъдим бәян итәбез. Ана телебезнең асыл хәсиятен саклау, бүгенге сөйләмебезне тагын да үтемле, тәэсирле итү максатында тәкъдим ителгән бу чараны да тиешенчә дәлилләргә тырыштык. Тик оппонентыбыз үзенең каршы фикерен нигәдер дәлилләмәгән – нигә ул алынманың мондый мөмкинлеген файдалану ягында түгел, үзенең нинди тәкъдиме бар? Хәер, аны, аның йөзендә күпчелек замандашларын, аңларга да була – алар урысча да уйлап, урыс теле чараларын (шул исәптән -ция, -ще кушымчаларын да) җиңел куллана ала. Кулланалар да.

Шундый сөйләмгә күнегелгән; саф ана телендә аралашу таләбе аларда ризасызлык тудыра. Әмма мондый мөхит ана телебезнең мөстәкыйльлеген саклау файдасына хезмәт итә алмый. Сөйләмдә ана телебез кануннарына тәңгәл килә торган, фәнни нигезләнгән, тәҗрибәдә сыналган алынмалар гына кулланылырга тиеш. Үз тезисыбызны кабатлап тормыйбыз, алынмага багышланган язмаларны диккать беләнрәк укырга киңәш итәбез. Гомумән дә, мәсьәләгә тирәнрәк, киңрәк яссылыкта карарга кирәк.

Әйтик, башка телләрдә татарның үзенчәлекле Ә, Ө, Ү, Җ, Ң, Һ авазлары ничек үзләштерелә? Ни өчен әле телгә алган даирә затлары ул авазларны чит сөйләмдә түгел, ана телендә аралашканда да дөрес әйтми (Джалиль, Илхам, Минихан, Зухра, Мухаммат). Инде килеп, оппонентыбызга ярдәм йөзеннән янә берничә дәлил өстәргә булдык. Урысчада -ц, -щ сүзнең башында да, уртасында һәм азагында да әйтелә. Шуңа карап, аларны татарчага алганда чаралар да төрләнә: бер генә аваз алынырга мөмкин, гадәттә ул әлеге авазларга охшаш аваз була (Церковь – чиркәү, цикл – сикыл, щетка – чүтке); Күпчелек очракта охшаш яңгырашлы кушавазлар алына: -шт-, Казан артының Ары, Күлле Киме авылларында борчак боткасы эшти дип йөртелә (шул тирә урыс авылларында – щи сүзе еш кулланыла); -нс- (кансирт, фырансуз, пырансит. ыстанса), -тс-, (кансиртыратса,), -сс (пырассиз), -шч- (училишче, келәшчә); артист Җ. Шакиров тещаны тюшче ди; Ишетәсездер, күрәсездер, без мисалларны сөйләмдәгечә, ничек әйтелә шулай, теркәргә тырышабыз.

Мондый эксперимент ясарга безгә татар язуының, димәк ки, орфографиясе кагыйдәләренең шушы методологик нигезгә (әйтелгәнчә язу) корылырга тиешлеге хокук бирә. Әгәр дә бүген без әлеге мисалларны татар теленең төп асылына муафыйк алфавитта язсак, әле тәкърар итеп килгән кыенлыкларның күпчелегенә тарымас та идек. Алынмалар турындагы сөйләшү бүген аларны әйтү белән язу арасындагы аерманы да кисәтергә, аны бетерү, һичьюгы киметү турында да сүз кузгатырга вакыт җиткәнне янә дә бер тапкыр искәртә. Аллаһы кушса, бу хакта да сүз куертып алырбыз әле. Уй-фикер, тәкъдимнәрегез бар икән, алдан ук уртаклаша торырга була.

Өметсез үк тема түгел бит – әнә казах теле үз асылына шактый якын латинча язуга ирешкән ди. Сөенәбез, котлыйбыз!

Илдар Низамов, филология фәннәре докторы.