ГАЙСИН НУР

(1914–1995)

Шагыйрь һәм прозаик Нурулла Әхияр улы Гайсин 1914 елның 2 ноябрендә хәзерге Башкортстан Республикасының Чакмагыш районы Әхмәт авылында игенче гаиләсендә туа. Җиде яшеннән әти-әнисез калып, чит кешеләр кулында тәрбияләнә. Авылда совет хакимияте урнашып, яңача мәктәпләр ачылгач, укырга кереп, башлангыч белем ала һәм 1930 елда Уфага телеграфчылар курсына укырга китә. Укуын тәмамлагач, ике ел Башкортстанның Баймак төбәгендә телеграфчы һәм Зилаир орлыкчылык хуҗалыгында элемтә бүлеге мөдире булып эшли. 1933 елда Башкортстан Үзәк башкарма комитеты тәкъдиме белән аны Татарстанның Зөя шәһәренә төзелеш институты рабфагына укырга җибәрәләр. Шунда укыганда, Н.Гайсин әдәби иҗат эше белән шөгыльләнә башлый. 1934 елда, әдәбият дөньясына якынрак булу өчен, ул башта Казандагы су юлы инженерлары әзерли торган институт рабфагында, аннары Казан педагогия институтының әзерлек курсларында укый. Педагогия институтында укыган елларында яшь каләмнең «Ватаным өчен» (1937), «Яшьлек таңы» (1938) исемле беренче шигъри җыентыклары басылып чыга.

1940–1941 елларда Н.Гайсин Татарстанның Ютазы районы Кәрәкәшле урта мәктәбендә татар теле һәм әдәбияты укытучысы булып эшли. Сугыш башлангач, армиягә алынып, әүвәл зенитчы артиллеристлар әзерли торган хәрби курсларда укый, ә 1942 елның апреленнән сугыш беткәнчегә кадәр һава оборонасы гаскәрләрендә взвод һәм зенит батареясы командиры булып хезмәт итә.

1945 елның декабрендә армиядән кайткач, Н.Гайсин бераз вакыт Уфада «Кызыл таң» газетасы редакциясендә әдәби хезмәткәр, 1946–1952 елларда Казан театр училищесында директор урынбасары булып эшли. 1952–1953 елларда яңадан Совет Армиясе сафларында хезмәт итә. 1955 елдан ул фәкать әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнә.

Алтмыш елдан артыкка сузылган озын иҗат хезмәте дәверендә Н.Гайсинның өч дистәгә якын шигырь һәм проза китаплары басылып чыга. Нигездә, мәктәп һәм балалар тормышыннан алып язылган бу китапларда язучы күмәк хезмәт, дуслык, туган җирне ярату кебек олы төшенчәләрне әдәби образлар аша яшь буынга сеңдерергә, аларга ватандарлык рухында тәрбия сабаклары бирергә тырыша. Әдипнең иҗат мирасында өлкәннәргә һәм яшь буын укучыларына багышланган «Давыллы көннәрдә» (1947), «Айсылуның мәхәббәте» (1947), «Юл ачык» (1950), мәктәп сәхнәләре өчен «Гаилә киңәшмәсе» (1952), «Ялгышу» (1958), «Югалган макет» (1967) кебек драма әсәрләре дә бар. Аларның һәммәсе дә диярлек заманында колхоз-совхоз театрларында яки мәктәп сәхнәләрендә куелган яисә күмәк җыентыкларда матбугатта басылып чыккан. Н.Гайсин автобиографик материалга нигезләп язган проза әсәре – «Кызыл ыштанлы малай: мин ничек дүрт үлемнән исән калдым» исемле документаль повесть (1981) авторы буларак та укучыларга яхшы таныш.

Прозаикның иҗат йөзен билгели торган төп әсәрләре 1974 елда Татарстан китап нәшриятында чыккан «Мәктәптә яз» һәм 1984 елда нәшер ителгән «Таныш моң» исемле сайланма җыентыкларында урын ала.

Ул 1995 елның 1 декабрендә Казанда вафат була.

Н.Гайсин – 1950 елдан СССР (Татарстан) Язучылар берлеге әгъзасы.

ТӨП БАСМА КИТАПЛАРЫ

Яшьлек таңы: шигырьләр. – Казан: Татгосиздат, 1938. – 32 б. – 6000 д.
Безнең мәктәп: шигырьләр. – Казан: Татгосиздат, 1950. – 64 б. – 3000 д.
Минем әнием: шигырьләр. – Казан: Татгосиздат, 1951. – 40 б. – 5065 д.
Тайгада очрашу: Ерак Көнчыгыш турында шигырьләр. – Казан: Таткнигоиздат, 1956. – 59 б. – 5000 д.
Таза Мортаза: шигырь. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1958. – 16 б. – 13000 д.
Җир чәчәктә: шигырьләр, мәсәлләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1966. – 56 б. – 3000 д.
Яңа өйгә күчкәч: сайланма шигырьләр, әкиятләр һәм поэмалар. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1969. – 183 б. – 7000 д.
Мәктәптә яз: сайланма әсәрләр / кереш сүз авт. Җ.Тәрҗеманов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1974. – 271 б. – 10000 д.
Кызыл ыштанлы малай: повесть. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1981. – 144 б. – 10000 д.
Таныш моң: шигырьләр, поэма һәм әкиятләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1984. – 256 б. – 3000 д.
Минем туганнарым: кече яшьтәге балалар өчен шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1988. – 48 б. – 10000 д.
Таза Мортаза: балалар өчен рәсемле әкият-поэма. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1990. – 24 б. – 50000 д.

* * *
Наша школа: стихи / пер. с татар. А.Мелузникова. – Казань: Татгосиздат, 1953. – 36 с. – 10000 экз.

ИҖАТЫ ТУРЫНДА

Маннур Ш. Нур Гайсин иҗаты турында // Сов. әдәбияты. – 1938. – № 11–12. – 149–150 б.
Гыйниятуллина А. Иҗат дәрте // Соц. Татарстан. – 1974. – 3 нояб.
Нур Гайсинның тууына 90 ел // Казан утлары. – 2004. – № 11. – 188 б.