Кемнәр соң без, Төмәнәк бабай?!

Кемнәр соң без: татармы, башкортмы? Илебездә җан исәбе алу вакыты җитсә, Көнбатыш Башкортстанда, ягъни Ык елгасының теге ягында яшәүче мил­ләттәшләребез алдына аеруча калку куела бу мәсьәлә. Мондый көннәрдә Башкортстан матбугатында, бигрәк тә радио-телеви­дениесендә башкорт тарихчылары, өзми-куймый, сез – башкортлар, бу як баш­­­­­­корт­­ларының телен соңгы елларда гына татарлар килеп татарлаштырган, дип лаф ора.

Мондый дәгъваларны Дамир Исхаков, Марсель Әхмәтҗанов кебек мөхтәрәм тарихчыларыбыз инде күптән дәлилле, төпле кире кагып килә. Аларның җитди хезмәтләре исемлегенә менә тагын бер саллы китап өстәлде. Илфак Шиһаповның: “Кемнәр соң без, Төмәнәк бабай?!” дигән китабын әйтүебез. Көнбатыш Башкорт­стан­ның тәгаен бер авылы – Туймазы рай­онының Төмәнәк авылы “шә­җәрәсе”н төзеп, халыкның күзен ачу, гаделлекне тергезү юлында зур эш эшләгән ул (сер түгел бит: Башкортстанда яшәүче кайбер милләттәшләребез арасында, Башкортстанда яшәгәч, без – башкорттыр инде, дигән күзаллау да киң таралган; мондый мантыйкны дәвам итсәк, Русиядә яшәгәч, без – урыс­тыр инде дип әйтәсе генә кала).

Авыл тарихын социаль-тарихи яссылыкта, урыс хөкүмәте документлары – Русиядә үткәрелгән ун ревизиянең (халык саны алу) сигезе, муллалар тутырып барган метрикалар, рәсми документларда сакланып калган тамгалар – нәсел-ыру билгеләре (63 тамга бирелә) нигезендә бик тә ышандырырлык итеп Төмәнәкнең “башыннан ук татарлар нигезләгән, татарлар яшә­гән һәм бүген дә татарлар яши торган авыл” икәнлеген дәлил­ләгән автор. Шунысы кызык: авылны нигезләүче Төмәнәк карт улы Бикташның тамгасы Казан ханлыгы чорында тарханлык ярлыгы алган татар старшинасы Нәдер Үрәзмәтов нәселе тамгасы белән бер үк икән. “Төмәнәк нәселе тамгасы авылдагы Мөхәммәтколый Рәмкулов һәм Мөхәммәткәрим Бәй­рәмгулов тамгалары белән бер үк. Болары исә – чип-чиста татарлар” дигән юллар да, Төмәнәк картның бабасы Ырыс бабайның хәзерге Балык Бистәсе районындагы Кү­гәрчен авылыннан килүе дә авылга нигез салучының татар булуын раслап тора. “Ясаклы татар”­ларның Уфа өязенә күчеп утыргач, “ясаклы башкорт” яисә “асаба башкорт” дип аталуы да галимнәрне гаҗәп­­ләндерми. Чөнки “Урыс хө­күмәте документлары, күпчелек очракта, урыс булмаган халыкларны мил­ләте буенча түгел, ә салым-ясак түләве буенча катлаулары белән исәпләгәнне яктырта һәм күрсәтә; тарихи документларда урыс “баш­корт”лары да очрый. Бу – атаманың милләт түгел, катлау исеме икәненә тагын бер дәлил”, – дип яза И.Ши­һапов.

Янә килеп шунысы да бар: Ык, Сөн, Агыйдел елгалары буйлары үз заманында ярым күчмә тормыш алып барган бабаларыбыз өчен яңа биләмәләр булмаган. Еш кына алар үзләренең элеккеге җирлә­ренә килеп төпләнгән. Ханга ясак түләүче кеше кышын Казан тирә­сендәге биләмәсендә яшәп, җәен киек ауларга, мал көтәргә хан тарафыннан бирелгән үз җирләренә барган. Кайбер мәгълүматларга караганда, бу күренеш XVIII гасырга кадәр дәвам иткән, дип шактый үзен­чәлекле хәлне искәртеп китә автор. Урыс патшасына тиешле ясагын түләп бара икән, әле “үз­ләш­тереп” бетермәгән җирләрен­дә кемнең ни белән шөгыльләнүе­нә исе китмәгән, күрәсең, яңа ха­кимиятләрнең.

Ык, Сөн, Агыйдел буйларындагы авылларның тарихын өйрәнү ягыннан башкорт тарихчылары арасында киң таралган хилафлыкка игътибар итә автор. Биредәге волостьларның исемнәре чынлыкта аларның үзәге булган авыллар исеменә генә бәйле. “Шуңа күрә бу як халкы арасында ниндидер мәң­ге билгеле булмаган “елан”, “байлар”, “кыргыз” кебек каби­ләләр эз­ләү – бөтенләй тарихи урынсыз кү­ренеш. Волостьлар – территориаль бүленешне генә чагылдыра”, – дип И.Шиһапов “башкорт” волость­лары дигән уйдырманы кире кага.

Уфа, Казан, Мәскәү архивларында шактый эзләнә торгач, Тө­мәнәк авылындагы татарлар­ның шактые Менделеев районындагы Камай, Яңабирде, Минзәлә төбә­­­­­гендәге Балтай авылыннан күчеп килүен ачыклаган ул. Шунысы кызык: 1735 елгы халык күтә­ре­леше чорында байтак кеше Чул­ман­­ның икенче ягына чыгып, әлеге дә баягы Яңабирде, Камай авылларында яшәп алган; баш күтәрүләр бастырылгач, бу якларга кире әйләнеп кайткан. Төмәнәк тарихын өйрән­гәндә, шушы баш күтәрү­ләрдә шик­ләнеп эзәрлек­лән­­­мәсен өчен булса кирәк, кайберәүләрнең исем­нәрен алыштыруы да гыйбрәтле.
Озын сүзнең кыскасы, әлеге хезмәт милләттәшләребезнең бу җирләргә “соңгы елларда гына” түгел, 350 ел элек килеп төпләнүен ышандырырлык итеп исбат итә. Алар бүген дә татарча сөйләшә, татар гореф-гадәтләрен саклап яши. “Әнә 400 еллап татар авыллары арасында яшәүче “чын башкорт” Канлы Төркәй авылы халкы ни­гәдер бер дә татарлашмый”, – дип, И.Шиһапов башкортлаштыру сәя­сәтен алып баручыларның уйдырмаларын фаш итә.

Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты директоры Рафаил Хә­кимов, авылларыбыз тарихы – халкыбыз тарихы ул, дип барча татар авылларының тарихын язуны максат итеп куйган иде. Шушы максатта тормышка ашырылган, авыл тарихын язучылар өчен үрнәк булган хезмәт бу – Төмәнәк авылы тарихы.

Хәзер үз нәсел-нәсәбе белән кызыксынучылар, шәҗәрәсен булдырырга теләүчеләр бик күп. Әмма Уфа, Мәскәү, Казан, Оренбург архивларында “чокчынып” документлар юнәтү шактый вакытны, көчне ала. Матди чыгымы да аз түгел. Шуңа күрә берьюлы авыл шәҗәрәсен төзергә алыну хәер­лерәк. Әмма ашык-пошык, акча эшлим дип кенә алынсаң, юньле хез­мәт килеп чыгуы икеле. Ни кызганыч, кайбер авыллар тарихын язарга алынып, бу эшне ярты юлда калдырган хәсрәт тарихчылар да бар. “Төмәнәк тарихын язу ел ярым вакытымны алды”, – ди әнә Илфак Шиһапов.