"Фәләненче елларда монда фәлән авыл яшәде" Яңа Ташлыяр, якты дөньяда 97 ел яшәгәннән соң, бакыйлыкка китеп барды

Асфальттан уңга борылып, басу юлы буйлап бераз баргач, авыл зираты шәйләнә башлады. Әмма якын-тирәдә бернинди авыл да, хәтта бер генә йорт әсәре дә юк. Басу уртасына каян килгән бу зират? Кайсы рәхмәтлесе аны тимер рәшәткә белән әйләндереп алган? Зираттан ерак түгел генә нигез ташлары өеме янында ак сакаллы бер карт утыра... Аны халык урап алган. Тавыш көчәйткечтән сагышлы көй агыла... Бабай оныгына беткән авыл турында сөйли...

Азнакайга Яңа Ташлыяр авылы нигезенә килгәч, безне әнә шундый манзара каршы алды. Ташлыярның инде күптән беткә­нен ишетеп белә идек. Авыл урынына стела, ягъни таш куеласын да әйткәннәр иде.

Без, журналистлар, Азнакайга әнә шул стеланы ачу тантанасына кайттык. Бер уйлаганда, әлеге вакыйганы “тантана” дип әйтү сәер дә кебек. Әмма, икенче яктан, беткән авыл урынына куелган таш һәйкәлне ачу – шатлык­лы вакыйга. Бу – авылның исемен ташка уеп язып мәңгеләш­терү дигән сүз. Ә инде һәр вакыйганы театрлаштырылган тамашага әйләндерү – азнакайлыларга хас сыйфат. Җирле артистлар тудырган образлар аша тарихны яңар­ту бермә-бер тәэсирле була бит ул.

Яңа Ташлыяр тарихы

1885 елда Әхмәтҗан атлы крәстиян Александровка авылы помещигыннан чәчүлек җир сорап ала. Алты баласы була аның. Әхмәтҗан нәселе шушы җирдә иген игә, йортлар сала башлый. Шулай итеп Азнакай төбәгенең матур бер урынында Яңа Ташлыяр дигән авыл туа.

1930 елда аерым хуҗалыклар­дан “Чулпан” колхозы оештырыла. Үзе кечкенә генә булса да, колхозның сыер, ат, кошчылык фермалары, яшелчә бакчасы, су тегермәне була. Кыскасы, яшә дә яшә инде. Әмма Россия бит – гел реформалар уздырырга күнек­кән ил. XX гасырның илленче елларында Яңа Ташлыярны Буралы авылына кушалар һәм ул Куйбышев исемендәге колхозның бригадасына әйләнә. Районнарны бер аеру, бер кушу, колхозларны бер эреләндерү, бер ваклау нә­тиҗәсендә күпме авылларны югалттык инде без. Яңа Ташлыяр да, якты дөнь­я­да 97 ел яшәгәннән соң, бакыйлыкка китеп бара.

Үзе бетте, исеме калды

“Бу урында фәләненче елларда фәлән авыл яшәде” дигән язулы ташлар Татарстан җирендә күп түгел әле. Гәрчә беткән авыллар йөзәрләп исәпләнсә дә. “Таттелеком” акционерлык җәмгыяте генераль директоры, ТР Дәүләт Советы депутаты Лотфулла Нурислам улы Шәфигуллин төзегән исемлектә шундый 300 авыл бар. Изге эшнең тавыш куптарып эш­ләнмәгәнен белгәнгәме, әллә табигате буенча аз сүзле булгангамы, Арча егете Лотфулланың авыр язмышка дучар ителгән авылларның исемнәрен мәңге­ләштерергә алынганын күп кеше белми. “Ни өчен бу изге эшкә алындың?” – дип сорагач та, ул: “Кирәк бит инде”, – дию белән генә чикләнде. Биш тиенлек эшен биш тәңкәлек итеп сөй­ләргә маһир кешеләр булган кебек, дәүләт дәрәҗәсендәге олы эшләре хакында да дәшми йө­рүчеләр бар бит ул. Лотфулла әфәнде, әлбәттә, соңгысына керә. Мин әле аның Иске Казан нигезен торгызганын да беләм. Һәм ул бу хакта да дөньяга шауламады. Ә менә Азнакайга Яңа Ташлыяр авылы нигезенә ни өчен юлы төшкән Лотфулла әфән­денең? Үзеннән сорагач, янә: “Миндә Азнакай егете эшли бит...” – дигән сүзләрдән уза алмады. Ә хикмәт “Таттелеком”да Азнакай шагыйре Рөстәм Зәкуан­ның эшләвендә генә түгел. Лотфулла Шәфигуллин, хәрби буларак, гомеренең шактый елларын чит-ят җирләрдә үткәргән. Татарстанны, татар илен сагыну белән узгандыр ул еллар дип беләм. Юкса, хезмәт итеп кайтуга туган авылы Симетбашка булыша башлар идеме? Чишмәләрне, сулык­ларны чистарттырды, тәртипкә китертте, мәчет салуда булышты ул. Күренекле әдипләрне, сәнгать кешеләрен авылына кунакка алып кайткалады. Симетбаш турында җыр да яздыртты. Аны бүген авылдашы Габделфәт Сафин җырлап йөри. Матур итеп әйтә белмәсә дә, авылның татар өчен ни дәрәҗәдә кадерле булуын күңеле белән сизенә Лотфулла әфәнде, татар авылының милләт сагында икәнен дә белә. Беришләребез “авыл бетсә – татар бетә...” дип сөйләгәндә, Лотфулла әфәнде инде ничә еллар буе авылны саклау, ә беткәннә­ренең исемен мәңгеләштерү буенча артык тавышланмыйча, әк­рен генә, матур гына эшләп килә.

Фикердәшләр

Әлеге язманы укыса, Лотфулла әфәнде, һичшиксез: “Арттырыбрак җибәргәнсең, алай ук ки­рәк түгел иде”, – дияр. Үзе әйт­мәсә, кеше аркылы ишеттерер. Нишлисең инде, якташ, журналист кешенең эше шул: яхшылыкны да, яманлыкны да күрә һәм халыкка җиткерә белү.

Бу язмада тагын бер фидакарь җанның, Лотфулла әфәнде кебек, аз сөйләп, күп эшләргә яратучының исемен телгә алмый булдыра алмыйм. Азнакай муниципаль районы башлыгы Марсель Зөфәр улы Шәйдуллин соң­гы ике ел эчендә татар төбәге Азнакайның абруен күтәрде. Шапырынмады, зарланмады, кем­нәрдәндер гаеп эзләмәде, ә җайлап кына эшли башлады. Нәтиҗәдә, инде яманаты чыгып, артка тәгәрәгән Азнакай шушы бер-ике ел эчендә күп күр­сәт­кечләр буенча Татарстанда беренче бишлеккә керде. Беренче танышуымда Марсель Зөфәр улы миңа мәдәният-сәнгатьтән, рухи дөньядан бераз ераграк “крепкий хозяйственник” кебек тоелган иде. Аллага шөкер, ялгышканмын. Ул килгәч кенә дә Азнакайда сәнгатьнең үсүен, шушы төбәк, аның иҗат әһелләре, авылларның тарихын өйрәнү һәм китап язуның күрелмәгән дәрәҗәгә җитүен язган идем инде. Бактың исә, Җир йөзеннән юкка чыккан авылларның исем­нәрен ташка уеп мәңгеләштерү, зиратларны төзекләндерү Азнакайда инде башланган булган. Төбәкне, милләтне шәхесләр күтәрә, дөньяга таныта икәнен дә белә Марсель әфәнде. Бу яктан да Лотфулла әфәнде белән фикердәшләр алар.

Гаҗәп авыл

Яңа Ташлыярга Дәүләт Советы Рәисе урынбасары Римма Атлас кызы Ратникова һәм Камал театры артистлары да кайткан иде. Авыл нигезенә шулай олылап кайтуның җитди сәбәбе дә бар: Россиянең һәм Татар­стан­ның халык артистлары, Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреатлары Нәҗибә Ихсанова һәм Әзһәр Шакиров шушы авылныкылар. Шундый ике мәшһүр шәхесне биргән авыл Татарстанда гына түгел, илендә-җирендә юктыр ул. Читтән күзәтеп тордым: Нәҗибә апа да, Әзһәр абый да инде басуга гына әйләнеп калган авыл урынында үзләренең урамнарын эзләп таптылар, җыелган халыкка: “Менә безнең нигез шунда иде”, – дип йорт урынын күрсәт­теләр. Аннан зиратка кердек. Кечкенә генә ул, бәлки инде бер өлеше сө­рел­гәндер дә. Шулай да тимер рәшәткә белән әйләндереп алгач, мәрмәрдән кабер ташлары куйгач, яшәп килгән кайбер авыллар көнләшерлек зиратка әйлән­гән. Ирексездән тирә-якка каранып алдым, әйтерсең лә янәшәдә генә авыл, Яңа Ташлыяр авылы бар. Кем белгән, бәлки бу урында яңадан авыл төзелер. Әле Азнакай башлыгы Марсель Зөфәр улы да әйтеп торды: “Җир бирсәгез, йорт салыр идек”, – диючеләр бү­ген бар икән. Алар – шушы нигез­дә яшәгән кешеләр һәм аларның балалары.

“Фәләненче елларда монда фәлән авыл яшәде” дип таш кую, бер яктан, гади генә бер гамәл кебек. “Әмма бүген Татарстанда йөзләгән авылның юкка чыкканын һәм шактыеның урыны да билгесез икәнен искә алсак, һәр таш халык хәтерен саклый кебек. Әгәр шундый таш куелмаса, зиратлар җир белән тигезләнсә, татар баласы нинди нигезгә кайтып ата-бабалары рухына дога кылыр иде? Әтисе кабере янында торганда Нәҗибә апаның күз­ләрен­дә яшь иде. “Әти бәгърем, рәхмәт сиңа, җиде балаң да тормышта ла­­еклы урын тапты, синең исе­ме­ңә тап төшермәделәр”, – диде ул. Далада тәгәрәп йөргән тамырсыз дүңгәләккә әйләнсәк, мондый сүзләрне кайда, кемгә әйтер идек икән?! Зираттагы халыкның кү­бесенең күзләрендә яшь иде. Әм­ма, Римма Атлас кызы әйтмешли: “Бу – куанычлы көн, күзләрдә – шат­лык яшьләре”. Мин ышанам, Лотфулла әфәнде һәм азнакайлылар башлаган бу изге гамәлне башкалар да дәвам итәр әле.