Җыеннар (Бүгенге Сабан туена мөнәсәбәт илә)

Һәр милләтнең үзенә махсус гадәт-җолалары [йола] вә милли ганганәләре [телдән телгә күчеп йөрүче сүзләр] бар. Болар шул милләтләрнең рухани хисләрен, дини вә әдәби тәрбияләрен күз алдына китереп куялар.

Милли йола, милли гадәт кебек, инсаннарның [кеше] рухани хәлләрен, мазыйларын [үткәннәр] күз алдында гәүдәләндерелгән икенче бер нәрсәне табып алуда бик мәшгуль булса кирәк. Милли җолалар гасырлар вә заманнар үтүе белән төрле үзгәрешләргә мәгъруз [күз алдына куелган] калсалар да, алар милләтнең бик озакта калган мазыйсын, аның рухани, хәтта иҗтимагый әхвален ачып бирү вазифасын үти.

Без – татар кавеме, дөньяның төрле ягына таралып, борынгы уртак булган гадәт вә җолаларымыздан байтагысын югалткан вә оныткан булсак та, гасырлар вә бик күп заманнар үтүенә карамастан, бәгъзе бер җолаларымыз һаман да сакланып киләләр. Шуларның берсе – бер дә шөбһәсез, эчке Русиядә яшәгән татар кавеме арасында «Җыен», Төркестан, Иран вә кечкенә Азиядәге төркиләр эчендә «Нәүрүз бәйрәме» вә «Хәмәл [зодиак тамгалары буенча 22 марттан 22 апрельгә кадәр була торган вакыт арасы] бәйрәме» кебек төрле исемнәр белән исемләнгән җыеннарымыздыр.

Бу җыеннарымыз гаять борынгы бер җоламыз булып, моның иске төрекләрнең диннәре вә рухани тәрбияләре белән дә мөнәсәбәте бик зурдыр.

Бу җыеннарның кышның зәмһәрир кебек салкыннары үтеп, бәһар [яз] – яз мөсәмма [исемләнгән, аталган] кебек табигатьнең нурлар чәчкән вакытына тугры килүе «Диннәр тарихы» һәм әсатыйр [мифик] мифология язучылар өчен бик киң бер зәмин [җирлек] хәзерләгән. Алар бу мөнәсәбәт белән бик киң дини тәхкыйкларга [хакыйкать эзләү] керешеп, бу җыеннарның кыш мөсәмма бетеп, кояш нуры бөтен йир йөзенә хәят биргән заманга тугры килүеннән, аларның алиһәләр хакындагы фикерләрен тәгаен итәргә телиләр.

Кыш, салкын һава, буран. Болар барысы да бәни бәшәргә [адәм балалары] начар тәэсир итәләр. Болардан зарланмаган, сызланмаган бер кеше дә юк. Кыш йир йөзендәге хәят иясе булган күп нәрсәләрне, шул җөмләдән үләннәрне, чәчкәләрне үлтерә, матур яланнарны, урманнарны кар-буран астында калдыра. Борынгы вә хәзерге күчмә халыклар кышның бу зарбәләреннән [зыян] утраклашкан халыкка караганда артыграк зарарланганнар вә зарарланалар. Алар менә шундый сәбәпләр өчен табигатьнең кыштагы начар тәҗәллиятенә [чагылыш] «Шәр [явызлык] алиһәсе – бозыклыкны яратучы тәңре»нең эше дип караганнар. Табигать матурланып, йир йөзендә хәят башлануга, алар «Җир алиһәсе – изгелек тәңре»сенең табигатьтәге тәҗәллияте булуына ышанганнар. Бу галимнәр борынгы төрекләрнең «Нәүрүз» вә «Хәмәл» бәйрәмнәрендә һәм безнең бик искедән килгән «Сабан туе» вә «Җыен» кебек җыелышларымызда да шуны күрергә телиләр. Борынгы төрекләрдә табигыятькә вә аның төрле мөсәммасындагы алмашынуларына гыйбадәт итү булганын исбат итмәкче булалар.

Ләкин хәзер – исламият арамыздан таралганнан соң, бу игътикад [ышану] бетеп, җыеннарымыз, «Нәүрүз» вә «Хәмәл» бәйрәмнәре милли бер җола булып калганнар. Шәрекътә табигатьнең сафлыгы, матурлыгы март 8-9 ыннан игътибарә башланганга, анда бу бәйрәмнәр безгә караганда иртәрәк булып үтәдер. Төркестан белән Бохараларда март 8 ендә, Иранда 9 ында башланып, берничә көн дәвам итә. Бездә матур яз соңрак килгәнгә, Сабан туе, җыеннар, урынына карап, апрель, май, хәтта июнь ахырларына кадәрле сузылалар.

Милли җолалар гасырлар вә заманнар үтүе белән төрле үзгәрешләргә мәгъруз калсалар да, алар милләтнең бик озакта калган үткәнен, аның рухани, хәтта иҗтимагый әхвален ачып бирү вазифасын үти.

Халык, гаммә [масса] авылларда яшәгәнгә, бу җыеннар безнең халкыбызның борыннан калган байтак җола вә гадәтләрен күз алдына китерәләр. Иҗтимагыятемезнең ни дәрәҗәдә булганын да бик ачык итеп күрсәтү хезмәтен үтиләр.

Бу җыеннарымыздагы динилек әсәре хәзер тәмам югалып, алар инде фәкать милли бер бәйрәм генә булып калганнар. Бу җыеннарымыз халык өчен күрешү, белешү һәм танышуга сәбәп булу ягыннан гына түгел, күңел ачу, уйнау, көлү, җырлау, көч сынашу, атлар узыштыру ягыннан да бик мөһимдер.

Инсан бертөрле хәяттан туя, хәтта боега. Аның катнашасы, аралашасы килә. Көчен, куәтен башкаларга күрсәтергә тели. Күңелдәге аһ вә зарларыннан берничә сәгатькә генә булса да, бушануны арзу итә. Менә безнең Җыен вә сабантуйларымыз халкымыз өчен шул хезмәтне тәмамы белән үтиләр.

Җыеннарымыз халык өчен күрешү, белешү һәм танышуга сәбәп булу ягыннан гына түгел, күңел ачу, уйнау, көлү, җырлау, көч сынашу, атлар узыштыру ягыннан да бик мөһимдер.

Ләкин бу милли җыелышларымыз борынгы хәлгә караганда бик нык үзгәргәннәр. Мәшһүр акын (җырчылар вә шагыйрьләр) тарафыннан шигырь әйтешү вә җырлашулар хәзерге көндә беткән. Дөрес, башкортлар арасында аз-маз «акыннар» бар. Алар җыеннарда үзләре чыгарган шигырь вә җырларны укыйлар. Ләкин күбесе мәгънәсез, мөнәсәбәтсез була. Әүвәлдә безнең бу «Сабан туе» һәм «Җыен»нарымыз гарәпләрнең «Гыйказ», «Сәхәр»ләре кебек әдәбият мәҗлесләре хезмәтен дә үтәгән булсалар кирәк. Гарәп шагыйрь вә әдипләре шул базарларда үзләренең шигырьләрен халыкка укып, әдәбият мәйданында узышкан кебек, безнең «акын»нарымыз да үз һөнәрләрен күрсәткәннәрдер.

Хәзерге көндә цирклар, әдәбиятта узышырга газета-журналлар хезмәт итсәләр дә, борынгы заманнарда болар матур яланнарда, юнанлылар кебек мәдәнирәк булганнарында махсус ясалган биналарда иҗраэ [үтәү] ителгән юнаниларның «жимназиюм»нары, төрле тән көче сынашу өстенә, фәйләсүфләр вә хакимнәре өчен төрле мәүзугъларда [тема, сюжет] мөназара мәйданы булу вазифасын да үтәгән. Анда аларның галимнәре вә шәкертләре фикере куәтләрен дә сынашканнар. Безнең сабантуйларымызда да моннан берничә еллар элек хәзрәт вә төрле мәдрәсә шәкертләре юнанилардан алынган схоластикага гаид төрле мәүзугъларда мөзаккәрә итешәләр иде. Шул җәһәттән безнең җыеннар белән борынгы юнаниларның «жимназиюм»нары арасында бик зур мөнәсәбәт булган була.

Хәзер дә безнең бу җыеннарымыз мәдрәсәдә бергә укыган гасырдаш хәзрәт вә имамнар һәм шәкертләргә бер-берсе берлән күрешергә васитачылык [арадашчы] итә. Алар, җыеннар вә сабантуйлар мөнәсәбәте илә елында бер мәртәбә булса да бергә җыелышып, аһ вә зарларын, кайгы вә хәсрәтләрен бүлешәләр. Төрле авыл халыклары да шул мөнәсәбәт белән дус вә кардәшләрен зиярәт итәләр. Яшь килен төшерүләр, кода-кодача сыйлашулар да шул вакытта тугры китеребрәк эшләнәдер. Җыен вә Сабан туе вакытларында авыл тантаналы бер милли бәйрәм төсенә керә һәм, башка дини бәйрәмнәргә караганда, милли Сабан туе вә җыеннар тантаналырак итеп үткәреләдер.

Уфа, Пермь, Оренбург губерналарының бер кыйсмендә [өлеш] мәшһүр Сабан туе вә җыеннар өстенә, кар эреп, йир йөзе ачылганда – «Тауга чыгу», тал яфрак ярганда – «Талга чыгу», ике сука арасында бер авылның тирә-күршеләре башка авылларны «Карга боткасы»на чакыруы кебек төрле исем белән исемләнгән җыелышлар да була. Боларның барысының да үзенә күрә азмы-күпме әһәмияте бар.

Уфа тирәсендәге җыеннар эчендә Кара Ягъкуб җыены аерым бер урын тота. Анда башкортларның борынгы җолаларыннан байтагысы күз алдына киләдер. Дим елгасының уң ягына салынган гүзәл манзаралы бу авыл җыенында байтак башкорт хатыннарын моннан берничә йөз ел элек кигән киемнәрендә күрергә мөмкин. Җыенга чыкканда, башкорт ханымнары башларына кашмау, аякларына көмешләгән биек үкчәле каталарын, өсләренә тәңкә тезгән бишмәтләрен кияләр вә үзләренең борынгы хәлләрен күз алдына китереп куялар. Боларны күрү күңелдә бик зур эз вә тәэсир калдырадыр.

Соңгы ун ел эчендә аз да булса мәдәниятемез вә милли тойгыларымыз үскәнгә, сабантуйларымыз да үсә вә тәрәкъкый итә башлады. Гадәттә сабантуйларымызда булмый торган төрле уеннар арттырылды. Милли вә дини ихтыярларымыз өчен дә сабантуйлары васита ителә башлады. Уфа, Оренбург, Чиләбе вә башка мөселман җәмгыяте хәйрияләре сабантуйларын, үз идарәләренә алып, тәртипле бер рәвешкә куйдылар вә бу саядә [күләгә, ышык] хәйрат юлына байтак кына микъдарда акча җыяр өчен яңа юл да ачылды. Милли бу җоламыз үстерелеп, аның хәйрат юлына васита булуына, әлбәттә, без бик шатланамыз.

Закир. («Тормыш» газетасы, 29 май, 1916 ел).

Закир Кадыйри мәкаләсен басмага Айгөл Латыйпова әзерләде («Чын мирас», 2-3 2012 ел)

Муллалар төркеме. Пермь губернасы Шадрин өязе Сабан туенда. ХХ гасыр башы. Татарлар. Рус этнография музее архивыннан.