08.02.2013 Тарих

Кремль дамбасы: үткәне һәм бүгенгесе (ФОТО)

Инде берничә ай дәвамында Кремль транспорт дамбасында үзгәртеп кору эшләре бара. Башкалабызның Вахитов һәм Мәскәү районнарын тоташтырган әлеге дамбаның тарихи исемнәре – «Кизик» яки «Хижик дамбасы» (Кизическая, Хижицкая дамба), совет чорында – «Ленин дамбасы», ә 90 нчы елларда бирелгән рәсми исеме – «Кремль транспорт дамбасы».

Казан халкы һәм башкалабыз кунаклары өчен «Ленин дамбасы» исеме һәрвакытта да үз һәм якын. Бу дамбаның шактый бай һәм кызыклы тарихын күпләр әле белмидер дә, мөгаен.

1687-1692 елларда Казансу елгасының уң як ярында Кизик монастыре ачыла, тора-бара монастырь тирәсендә халык саны артып, ХVII гасырның азагы – ХVIII йөз башында бу тирәдә бистә оешып китә. 1825 елда Кизик һәм Кәҗә бистәләре рәсми рәвештә шәһәр эченә керә. Бу вакытта бистәләр белән шәһәрне Казансу аша басма күпер тоташтырып торган. Казансу елгасының киңлеге 20-50 метр, тирәнлеге 1,5-2 метр чамасы булган. Табигый ки, язгы ташулар вакытында елга тагын да киңәйгән. Казансудагы су күтәрелү турында тарихчы М.Г.Худяков: «Казан язгы ташу вакытларында, шәһәрне өч яктан да су әйләндереп алганда күркәм күренә... Шәһәр суда йөзеп барган әкияти утрауга охшый. Елның бу вакытындагы Казан каласының матурлыгы белән Мәскәү, Бакчасарай, Вильна, Сарайчык кебек Көнчыгыш Европаның бер генә шәһәре дә ярыша алмый», – дип яза. Су киткәннән соң, бу урында гүзәл болыннар, күлләр, елга кушылдыклары һәм сазлыклар хасил булган. Айлар буена сузылган язгы ташу һәм басма күперның ел саен агып китүе, елга үзәнендә калган сазлыклы җир хәрәкәт өчен комачаулык тудырган. ХIХ гасыр азагында шәһәрдә сәүдә мөнәсәбәтләре һәм җитештерү сәнәгате үсү, Казансуның ике як ярында да халык саны арту дамбага һәм күпергә ихтыяҗны арттырган. 1891 елда ачлык булу сәбәпле, крестьяннар Казан каласына күпләп агылганнар. Ачларга ярдәм итү максатыннан, аларга җәмәгать эшләре оештырыла, шул исәптән дамбаны да гади крестьяннардан төзетәләр. Дәүләт бу дамба-күперне төзергә 43 мең сум акча бүлеп бирә, җитеп бетмәгән 10 мең сумны шәһәр идарәсе финанслый. Ә 1915 елда дамбаны киңәйтү эшен Беренче бөтендөнья сугышында әсир төшкән солдатлар (австралиялеләр һәм венгрлар) башкара. Совет чорында дамба Ленин исеме белән атала башлый. 1926 елда шактый куәтле булган язгы су ташулары дамбаның күп өлешен юып алып китә, ә күпер җимерелә. ХIХ гасыр азагыннан сакланып калган иске дамбаның кисәкләрен хәзерге Декабристлар урамының сул ягыннан күрергә мөмкин. Аның да бер өлеше «Казметрострой» корылмалары астында калган.

Әмма тиз арада дамба төзекләндерелә. 1926 елның 1 сентябрендә аның аша башкалабызда беренче номерлы автобус йөри башлый. Узган гасырның 30 нчы елларында Казансуның уң як ярында яңа сәнәгать оешмалары барлыкка килү, халык саны арту күпер һәм дамба аша хәрәкәтне арттыра. 1933 елда Ленин дамбасы буенча трамвай юллары сафка баса һәм 9 нчы номерлы маршрут ачыла. 1948 елда Ленин дамбасы аша шәһәрдә беренче троллейбус юлы ачыла. Троллейбус һәм трамвайлар шәһәр үзәгеннән авиазаводка кадәр пассажирлар йөрткән. 1957 елда Жигули ГЭС һәм Куйбышев сусаклагычы төзелү сәбәпле Казансу ярлары тагын да киңәю, сугыштан соң шәһәр үсеше, яңа кварталлар барлыкка килү агач күпер урынына яңа, заманча гидротехник корылма төзүне таләп иткән. Шулай итеп, 1955-1957 елларда Ленин дамбасындагы агач күпер тимер-бетон корылмалар белән алышына. Ә 2010 елның декабреннән дамбаның көньяк ярыннан 30 метрга кадәрге тирәнлектә Казан метрополитенының Үзәк линиясе эшли башлый.

Ленин дамбасы узган гасырның икенче яртысында төзекләндерү өчен кыска вакытлы срокка берничә тапкыр ябыла, җәяүлеләр өчен Казансу аша басма төзелү очрагы да була. Дамба Казан каласының меңьеллыгы алдыннан, 2000 елларда өлешчә реконструкцияләнә. Аның Казан шәһәренең Мәскәү районына илтә торган ягы өч юллы итеп эшләнә. 2010 елда трамвай линиясе бетерелә, шуның нәтиҗәсе буларак, транспорт юлларының саны арттырыла.

Елдан-ел башкалабыз үсештә булу, соңгы елларда яңа сәүдә үзәкләре, торак-йортлар сафка басу, 2013 елда булачак Универсиада янәдән заманча, киң дамба һәм күпер төзүне таләп итә. Шул сәбәпле 2012 елның июнь аеннан, Кремль дамбасын тулысынча заманча үзгәртеп кору максатыннан, транспорт агымы вакытлыча махсус төзелгән күпергә күчерелә.

Күрүебезчә, Кремль транспорт дамбасы – Казан каласының иң төп транспорт юлы. Күз алдыгызга китерегез: бер генә сәгать бу дамбада транспорт агымы тукталса да, шәһәр йөрәге тибүдән туктый. Күпер һәм дамбаның шәһәрдә икътисад, мәдәният үсеше, халык саны арту, яңа кварталлар барлыкка килү белән үзгәреше, яңаруы – бу заман таләбе.