Роальд Сәгъдиев: Татар булуым белән горурланам

21 гыйнвар көнне Татарстан Фәннәр академиясендә милләттәшебез, дөньякүләм танылган физик Роальд Сәгъдиевкә 80 яшь тулу тантанасы үткәрелде.

Төшкә кадәр аны Казан Кремлендә ТР Президенты Рөстәм Миңнеханов котлаган һәм юбилярның күкрәгенә “Татарстан Республикасы алдындагы казанышлары өчен” ордены таккан иде. Роальд ага, үз гомеремдә алган иң кыйммәт­ле бүләк бу, мин татар хал­кының улы булуым белән горурланам, дип җавап биргән иде моңа.

ТФАдә дә галимне көтел­мәгән бүләк көткән икән. Фәнни казанышлары өчен, ТФА президенты Әхмәт Маз­һаров аңа академиянең күптән түгел генә булдырылган алтын медален тапшырды. Р.Сәгъ­диев әлеге бүләкне беренче булып алды. Бу гаҗәп тә түгел: 1992 елны ТФА корылуын хуп­лап чыккан һәм шул ук елны аның хакыйкый әгъзасы булып сайланган иде ул.

Роальд аганы котларга кил­гән ТР Дәүләт Советы Рәисе Фәрит Мөхәммәтшин үз чиратында, Татарстан фәне абруен үстерүгә киләчәктә дә өлеш кертерсез дип ышанабыз, ди­еп кулын кысты аның. Парламент башлыгы президиумда утырган Роальд һәм Ринат Сәгъ­диевләргә ишарәләп, ике бертуган галимнең фән өлкә­сендә Ленин премиясе алуы – бик сирәк очрак; безнең күп кенә милләттәшләребезгә фән­гә юл ачтыгыз, дип Сәгъдиев­ләргә ихтирамын белдерде. Фәрит әфәнде Кремльдә Президент белән очрашу вакытында юбиляр белән Казан галим­нәренең хезмәттәшлек итү юлларын барланганлыгын да хә­бәр итте. Мәгълүм ки, үз заманында Курчатов исемендәге атом-төш энергиясе институтында, СССР Фәннәр акаде­миясе­нең Себер бүлегендәге Атом-төш физикасы институтында эшләгән, СССР Фәннәр академиясенең Галәмне өйрә­нү институты директоры булып торган Р.Сәгъдиев хәзер­ге плазма физикасын тудыру­чы­­ларның бер­се булды. 1990 елны, Америка Президенты булып торган Дуайт Эйзенхау­эрның оныгы Сьюзен Эйзенхауэрга өйлән­гәч, АКШта яши һәм Мэриленд университетында профессор булып эшли, шунда гыйльми тикшеренү­ләрен дә­вам итә ул. Атом-төш коралын җәелдерүне тоткарлаучы, илебезне һөҗүм ихтималыннан саклаучы атом-төш-галәм калканы булдыруга керткән өле­ше аның төп фәнни казанышларыннан берсе булды. Озын сүзнең кыскасы, атом-төш энер­гиясен кешелек файдасына җигүчеләрнең иң мәшһүр­ләреннән ул.

Әнисе туып үскән Буа рай­оны, әтисенең туган ягы Кама Тамагы районыннан килгән якташлары, Казандагы 19 нчы гимназия вәкилләре дә якташыбыз белән горурлануын бел­дерде. Буа шәһәреннән килгән Р.Сәгъдиев исемендәге мәктәп укучылары – физика фәнен аеруча яхшы үзләште­рүче Наил белән Таня исә үзләре академик кулыннан махсус бүләк – ноутбук алу бәхетенә иреште.

– Казанга, Татарстанга кайтуыма бик бәхетлемен, – дигән галим ахырда журналистлар­ның бик күп соравына җавап бирде.

“ВТ” исеменнән беренче булып без аңардан АКШта милләттәшләребез белән аралашасызмы, татарча берничә кәлимә сүз алышырга теләгән­дә сөйләшер кеше бармы, дип кызыксындык.

– Миңа инде күптәннән татарча сирәк сөйләшергә туры килә. Америкада Татарстаннан, татар төбәкләреннән килеп урнашкан шактый кызык­лы кеше яши. Күбесе АКШка миннән күпкә алдан килгән. Алар инде гаилә корып, бер­ничә буын булып яшәп ята. Хәзерге вакытта килеп тамыр җибәрүчеләргә караганда телебезне яхшырак та беләләр әле. Традицияләребезне сак­лап яшәргә тырышкан әлеге милләттәшләребез арасында бик кызыклы галимнәр бар. Мин шулар белән аралашам. Хәзер берсен телгә алып, икенчесен әйтмәсәм, үпкәләүләре бар.

– Татар концертларына барасызмы?

– Әле күптән түгел генә Петербургтан бас тавышлы Тимур Әбдекиев килгән иде. Ул үзе чыгышы ягыннан Баку татарларыннан. Консерватория тәмамлаган бу егет искиткеч матур тавышка ия. Хәзерге вакытта Петербургта Мария театрында барган операларда төп рольләрне башкара икән. Әле күптән түгел генә аңа Татар­станның атказанган артисты дигән исем бирелгән. Ул татар, урыс, итальян җырларын бик матур башкарды.

– Сколковода төзелә торган фәнни үзәк зур нәтиҗә бирер дип ышанасызмы?

– Сколковога әллә ни зур ышанычым юк. Чөнки хәзер үк инде анда проблемалар килеп чыгуы мәгълүм. Мин аны Се­бердәге академиклар шәһәр­чеге белән һич тә чагыштыра алмыйм. Аны оештыруга кү­ренекле галимнәр, фәнне оештыручы Лаврентьев кебек шәхесләр алынган иде. Монда исә эш башында Вексельберг кебек олигархлар.

– Сезнең сирәк очрый торган Роальд дигән исемегез кайдан алынган?

– 30 нчы елларда яшәгән совет яшьләре романтик булган. Алар Норвегиянең бөек сәяхәтчесе Роальд Амундсен­ның сәяхәтләрен бик кызыксынып күзәткән. Бер моторлы очкычка утырып, Котыпта адашып калган сәяхәтчеләрне кот­карырга киткән һәм шунда һәлак булган ул. Шуның хөр­мәтенә миңа Роальд исеме кушканнар.

Кордашларым ара­сында да адашларым байтак очрады. Ул заманда мондый исем бирү бер шаукымга әйләнгән иде.

– РФ Дәүләт Думасы кабул иткән Антимагнитский законга мөнәсәбәтегез ничек?

– Мин Дума урынында булсам, ятим, бигрәк тә чирле балаларны уллыкка яки кызлыкка алуда өстенлекне Россия ватандашларына бирер идем. Ә инде килеп туган вәзгыятьтә академик Алферовка тулы те­ләк­тәшлегемне белдерәм. Ул бик аз санлы депутатларның берсе булып әлеге законны кабул иткәндә каршы тавыш бирде.

– Милләттәшләребезгә мө­­рәҗәгать итеп нәрсә әйтер идегез?

– Без – татарлар – үзебезнең милли бердәйлегебезне сакласак иде.

– Олыгайган көнегездә Татарстанга яшәргә кайтырга җыенмыйсызмы?

– Миннән ярымшаярып, ярымҗитди итеп, нигә Сез татар кызына өйләнмәдегез, дип сораганнары бар. Әнә бит бик күп мәшһүр кешеләр татар кызларына өйләнгән. Бигрәк тә Урта Азиядә татар кызы алу абруй саналган. Күпләр өйлән­гәч, миңа дигәне калмаган. Инде кайту дигәне – минем өчен шактый катлаулы мәсьәлә.

– Төбәк фәннәр акаде­мия­ләре федераль академия белән чагыштырганда әллә ни әһәмиятле түгел дигән тискәре күзаллау бар.

– Мондый караш белән килешә алмыйм. Дөрес, совет заманында күп кенә фәнни институтлар Мәскәүдә, Ленинградта тупланган иде. Әмма төбәкләрдәге фәнни үзәкләр дә яхшы эшләде, фәнни мәк­тәпләр барлыкка килде. Казанда һәрвакыт бик яхшы математика мәктәбе бар иде. Менә ТФА президенты Әхмәт Маз­һаровның уйлап табулары нефть сәнәгатендә киң халык­ара куллану тапты.

– Сезнең Ринаттан тыш Роберт исемле энекәшегез дә бар икән.

– Роберт моннан ике ел элек вафат булды. Шулай килеп чыкты инде: ул фән юлыннан китмәде, гомерен совет ар­миясендә хезмәт итүгә багышлады. Ул Казан янәшәсендә генә диярлек урнашкан һава һөҗүменнән саклаучы зенит полкында хезмәт иткән иде. Кариб кризисы вакытында аларга шактый катлаулы хәлләрдә калырга туры килде. Армиядән азат ителгәч, ул финансчы, хәтта бер хосусый банкның вице-президенты да булып алды.

– Сәламәтлегегезне ничек саклыйсыз?

– Мин 65 яшькә кадәр яратып туп тибә идем. Дөрес, әле чаңгыда йөрим. Йөгерүне дә ташлап бетермим. Кызганыч, эш күп булгач, байтак нәрсәдән баш тартырга туры килә.

– Безгә чит планеталардан килгәннәре булды ми­кән?

– Минемчә, юк. Әгәр дә кайдадыр тормыш булса, килми калмаслар иде. Дөрес, вакыт ягы да бар. Бәлкем алар үз­ләрендә яшәп киткәннәрдер инде. Галактикабыздагы планеталарда тормыш Җиргә караганда күпкә алданрак барлыкка килергә мөмкин. Нигә безгә килмәгәннәр соң? Әнә астрофизик Шкловский, күрә­сең, теге яки бу цивили­за­циянең эволюция процесслары үсешнең кайсыдыр этабында туктап калган, дип исәпли.