Нишләп карыйбыз?.. (Язучыларның чираттагы корылтае алдыннан бер уйлану)

Яшьләр арасындагы әхлаксызлык, наркомания, фахишәлек, җинаятьләр – болар барысы да әдәбиятның, язу­чының халыктан ераклашкан булуыннан да килә!

Чагыштырып карыйк: соңгы дәвердә җинаятьчелек нинди югарылыкта һәм мәдәнияткә булган игътибар ни дәрәҗәдә?! Кешелек упкын алдында.

 Бүген, чынлап та, шундый хәлдә без... Безгә һичкичекмәстән халыкның рухын тәрбияләү эшенә күпсанлы “язучылар армиясе”н эшкә җигәргә вакыт җитте.

Хакимият тә, ниһаять, рухи уп­кынның нинди коточкыч нәти­җәләргә китерүен яхшы аң­лый. Фикерләрне Рос­сия­нең булачак Президенты В.Пути­ның сайлау алды Программасына кергән кайбер цитаталар белән үреп бару мәслихәт булыр: ”Танырга кирәк, – соңгы ун елда мәдә­ният үсешенә булган игътибар җитеп бетмәде”, – дип белдерә ул.

Ярый, хуш, Россия хөкүмә­те ошбу хакыйкатьне таный, боз кузгалды, “процесс пошел”, кем әйтмешли. Ә без, үз чиратыбызда, төгәл нинди адымнар ясарга тиешбез соң? Корылтай алдыннан бер төркем әдипләр, киңәшеп: ”Татарстан язучыларының иҗади активлыгын арттыру, яшь буынга һәм халыкларга әхлак-әдәп, рухи кыйммәтләрне пропагандалау һәм әлеге максаттан каләм иясе өчен иҗат шартлары тудыру буенча инновация проекты” эшләдек һәм бүген мин шундагы кайбер фикерләргә генә тукталмакчы булам.

Бүген бөтен дөнья грантлар системасы белән эшли һәм ошбу форма безнең тормышка да үтеп кереп бара. Татарстандагы 19 министрлык һәм башка төрле бик күп оешмалар үз грантларын булдыра алыр иде.

Мисал өчен, Эчке эшләр министрлыгының ”Полиция тор­мышына кагылышлы иң уңышлы әсәр (бу өлкәдәге яше­рен проблемаларны – по­ли­ция хезмәткәренең шә­хе­сен, рухи үсеш дәрәҗәсен – язучы күзе белән анализлаган, эчке каршылыкларны чагылдырган, наркоманнар, фа­хи­шәләр язмышына кагылышлы, суицидларның иҗтима­гый яшерен сәбәпләрен ачып, аңлатып бирә алган, шуларны сәнгать югарылыгында укучының аңына гына түгел, һәр күзә­нәгенә сеңдерә алган поэма, повесть, роман һ.б.) өчен” гранты.

Мәгариф министрлыгы грантлары. Балаларны миллия традицияләрдә тәрбия­ләүгә багышланган әсәрләргә грантлар. Рухи кыйммәтләргә кагылышлы әдәби әсәрләр һәм башкалар...

Министрлыклардан тыш “Татнефть”, “Татнефтепродукт”, “Газпром Казань”, “Татгазинвест”, Татспиртпром”, акционер банклар һ.б. кебек ачык акционерлык җәмгы­ятьләренең грантлары.

Зур бизнес оешмаларының грантлары.

Анализ күрсәткәнчә, шундый рухтагы 100 яки 100 дән артык еллык грант булдырырга мөмкин. Грантлар өчен билгеләнгән сумма – 150 000 нән алып 300 мең сумга чаклы.

Мәгълүм ки, Россиядә капитализм үсеш ала башлагач, эшмәкәрлек хәрәкәте дә активлашып китә һәм байлар бик теләп халыкның мәдә­ниятен, рухын үстерүгә ярдәм итә башлыйлар.

Меценантлар ярдәме бе­лән Третьяков галереясы, Мәскәү художество театры һәм башкалар оеша. Татар меценантлары исә аеруча тырыша: Акчуриннар, Дебердеевлар, Аги­­шевлар, Ибраһимовлар, Хө­сә­еновлар, Рәхмә­туллин-Субаевлар һәм башка бик күпләр аркасында татар әдәбияты, мәгърифәте, ислам дине җан­ланып китә. Хәсән Акчурин бай тарих музее оештыра, бу хакта Ризаэтдин Фәхретдиннең дә истәлеге бар. Шул ук Хәсән Акчурин Тукайга, Фатих Әмирханга ярдәм кулы сузып тора. “Бу өлкәдәге (әдәбиятны үстерү – З.Х.) коммерция активлыгын административ алымнар белән бастыру дөрес түгел. Ахыр чиктә кешеләр әлеге эшкә үз акчаларын тоталар. Ләкин мә­дәниятнең миссиясе бу рамкалар белән генә чикләнми әле һәм дәүләт меценантлар белән бергә ошбу миссияне тормышка ашыру өчен тиешле шартлар булдыру юнәле­шендә эш итәргә тиеш. ”Бүгенге Премь­ер-министр, тиз­дән Президент булачак ке­шенең фикерләре, тәкъ­димнәре бу!”

Эшмәкәрлек бу гамәлләрдән отачак кына. Татарстан хөкүмәтенә эшкуарларны хәй­риягә тартуга юнәлдерелгән үтемле нигезләмәләр (поло­же­ниеләр) тәкъдим итеп, шуларның тормышка ашырылуы бе­лән кызыксынып торырга, кыскасы, әлеге эшләрнең башында булырга кирәктер безгә?! Мондый рухтагы эшләр буенча Татар конгрессы башкарма коми­тетының матур үрнәклә­ре бар инде.

Татарстандагы халык байлыгы белән идарә итүче акционерлык җәмгыятьләрен кузгалту исә – бүген, кызганычка каршы, Президент ярдәме белән генә тормышка ашырыла торган гамәл.

Рухияткә ярдәм итү эше белән шөгыльләнгән эшмә­кәрләрнең исемлеген булдырып, Татарстан Хөкүмәте, Дәү­ләт заказларын бүлгәндә, аларны беренче чиратта күз алдында тотарга тиеш. Аларның эшмә­кәрлек үсешенә Хөкүмәт һәм идарә органнары һәрьяклап ярдәм итү бурычын үз өстенә алсын иде. Боларның барысы да ачык, халыкка билгеле булып барырга тиеш. (Иганәче­лек өчен Татарстан хөкүмәте на­лог-ясакларны киметү за­кон-канунын чыгара алмый, ләкин югарыда телгә алынган чаралар бизнесмен-эшкуарларны хәйрия эшенә актив тартырга ярдәм итәчәк.)

Инде безгә күптән телеви­дениедә “Әдәби канал” булдырырга вакыт. Телевидение аркасында, китап уку кимеде дибез икән, әйдәгез соң, бу хезмәткә телевидениенең үзен җигик! Булачак Президент ошбу гамәлгә дә яшел юл күрсәтә бит: ”Цифрлы телевидение безгә махсус каналлар ачарга мөмкинлек бирә. Без­гә классик музыкага, театрга, сынлы сәнгатькә һәм архитектурага багышланган, “әдә­би” һәм “тарихи” каналлар булдырырга кирәк”.

Без, язучылар, инде күптән үз Казаныбызда гына кайныйбыз. Ни өчен Татарстаннан читтә яшәүче миллә­ттәшләр янына язучы­ларның иҗади командировкаларын оештыра алмыйбыз соң без?! Моңа бит тиеннәр генә кирәк! Ә нәтиҗәсе нинди булачак!..

Артистлар, шөкер, җыр­лары өчен түләү таләп итә ала. Язучының халык алдындагы чыгышларына исә хәтта “кәнфит” тә тәтеми. Нәрсә, язу­чы сүзе сүз түгелмени?! Нинди генә сүз әле! Әдипнең халык алдындагы бер чыгышын, мисал өчен, 1000 сум иткәндә, кем бөлгенлеккә тө­шәр иде соң? Үзләренең борынгы бабалары җирендә Казаннан читтә гомер киче­рүче милләттәшләр телләрен, милли йөзләрен онытып һәм югалып баралар. Бу бигрәк тә Себер якларында ачык чагыла. Шулай бер җае килеп, Байкал буйларына барып чыктым. Язучы белән очра­шуга яшь­ләр дә, ак яулыклар бәйләнгән бик матур татар әби­ләре дә килгән иде. Аларга үземдәге берничә дини китабымны бүләк итәсем килде. Өстәвенә ураза ае иде. Ураза тоту турында сүз башладым. Лә­кин алар, башларын аска иеп: ”Без бернинди дога-ма­зар да, намаз укуның рәтен дә, ураза тотуның ни икәнлеген дә белмибез шул, улым!” – диделәр. Шулчакта татар апаларының күзләрендәге моңны (кая моң гына!), коточкыч фаҗигане күреп, имә­неп киттем! Бу хәл бурят-татар авылында булды. Шушы хәлне күргәч, күзләрдән генә түгел, мин – язу­чының йөрә­геннән дә яшь тамды...

Әлбәттә, бер язмада гына ошбу проектның барлык матдәләрен дә ачып бетерә алмыйм. Бәлки, безгә корылтай алдыннан Мәдәният министрлыгында әдәбият мәсьә­ләләренә багышланган бер эшлекле очрашу-сөйләшү уз­дырырга кирәктер?