Зәмзәмиягә сәлам әйтегез

Зәмзәмияне югалттым әле. Чаллыга да шалтыраттым. Сарман ягында юкмы икән дип, адрес биргәннәр иде, юк. Күрәсең, авылына кайтып киткәндер. Бик кызыклы, заманча хыяллары бар иде аның.

Зәмзәмияне сез дә беләсез. Казан дәүләт университетына Башкортстан, Дөмәй якларыннан, татар теле бетә, аның бер тиенгә дә кирәге юк, татарның башкаласы Казанда тулы булган бер генә татар мәктәбе дә калмаган чакта, татар теле укытучысы булырга укырга ке­рергә килгән иде. Көндезге бүлеккә. Монда килгәнче педучилище тәмамлаган, укытучы, авыл Советы рәисе булып эшләргә өлгергән. Бер-ике елдан шул ук яктан нәкъ шундый ук легендар шәхес Флера Низамова килеп өстәлде. Болар шулкадәр белемле, үткен, туры сүзле иде, боларга факуль­тетның деканы (бер күз карашы нәрсә торган) Диләрә Тумашева белән дәрестә дә, дә­рестән соң да бәхәскә керү, фикерне бәреп әйтү, ярып салу берни тормый иде.

Флераны таптым, туган авылында эчкечеләр, авырулар, ялкаулар белән көрәшеп ята. Үткән ел бер бакча кавын-карбыз үстереп, бөтен тирә-якны шаккатырган. Үзе җыр­лый, бии, шигырь яза. Казанга да бит ул Уфа нефть институтын ташлап, татар теле укытучысы булам дип килгән иде. Була алмадылар, җан­нарында үкенеч калды.

Зәмзәмиянең очрашканда әйткәне дә бар иде: “Кызларымны урнаштырам да, пенсиягә чыгам да, бер авылга китеп, бер төркем баланы беренче класстан алып, бөтен фәннәрдән дә үзем генә укытып, урта мәктәпне тәмамлаганга имтихан бирдертәсем килә, дигән иде. Бу матур хыялның тормышка ашасына бер дә шигем юк иде дә, хыялда гына калды бугай. Хәер, шагыйрь әйткәндәй, “...һәрбер хыял якын киләчәк”. Бәлки, киләчәктә нәкъ шул юл белән татарның үзенә генә хас белем системасын кире кайтарырга, үстерергә дә туры килер әле.

200 елга якын элек Казанда яшәгән немец галиме Карл Фукс татарлар турында бик матур китап язып калдырган. Шун­да ул, Казан татарлары балаларын “негодяй була” дип урысча укытмаска тырышалар иде, дигән. Кызык бит. Ә менә никтер безнең авыл укытучылары бер чорда үз балаларын күрше Иске Әлмәт авылына урысча укырга йөрттеләр. Кү­рә­сең, урысча укып зур кеше булыр дип уйлаганнардыр. Бәлки, читкә киткәч кимсетү, җәберләү, көлүләрне азрак күрерләр дип уйлаганнардыр. Шулайдыр, урысча укып кына бездән бик ерак китә алмадылар. Алмаз, Риаз, Илдар, Айнур бакыйлыкка гына ашыгыбрак күченделәр.

Ә менә Тәлгать абый, Әфкать абый Галиуллиннар, Нурлат районы Кычытканлы мәктәбендә татарча укып та бер йорттан ике профессор булдылар. Әле алар арасында профессор булырлык акыллы кызлар да бар иде.

Мәктәбебез зур, матур, гөрләп тора иде. Иске мәчет бинасы да мәктәп иде. Соңгы елларда таш, якты, зур, балалар бакчасы, медпункты да үзендә булган мәктәп салдылар. Авы­лыбызның уртасында ак кораб кебек балкып утыра иде. Бүген 78 укучысы, 20дән артык укытучысы булган мәктәпне яңа уку елыннан 4 кенә класска калдыралар, ди. БДИ белән куркытып укучыларны тарату, мәктәпләрне бетерү байтактан башланды. Инде менә безгә дә килеп җитте. Үзеңә кагылганда бигрәк авыр. 12-13 яшьлек балалар иртәнге сәгать алтыда кармы, яңгырмы, җилме, суыкмы, урамга чыгып басарга мәҗбүр булырлар. Аларны урыс, чуаш арасына Нурлатка төяп китәрләр. Автобусы да килгәндә килер, килмәгәндә юк.

Илгә укыган кешеләр ки­рәкмәгән чорга килеп җиттек. Белемсез, укымыйча да яшәп була дип уйлыйлар. Әйе, статистика мәгълү­матларына караганда дөньяның иң бөек державасы Америкада 44 миллион халык 4 нче класс дәрә­җәсендә генә укый, яза белә.

Белем дәрәҗәсе ягыннан сәнәгате алга киткән илләр арасында Америка иң арттагы урында тора. Балаларны мәсхәрә итү, көчләү бу илдә коточкыч. Бүген 18дән алып 24 яшь­кә кадәрге яшьләрнең һәр җиденчесе үзе яшәгән урынны картадан таба алмый. Тапкырлау таблицасын бө­тенләй ки­рәк санамыйлар. Без укыганда аны белмәү түбәнлек иде, сыйныфтан сыйныфка күчермиләр иде. Менә шушы наданнарның пычрагын юарга, чистартырга, балаларын карарга, иң авыр эшләрен эшләргә безнең “отличница-отличниклар”, югары уку йорт­ларының студентлары йөри башлады. Кызыгып калучылары, юкка чыгучылары да байтак. Миңа калса, яшьләрнең Америкага барып пычрак юып йөрү­ләрен туктатырга кирәк. Үзләренә лаек эшне, үзебездә табарга, үзләренә лаек хезмәт хакын таләп итәргә кирәк. Америка, әлбәттә, ки­рәк урынга акчаны жәлләми. Без­дән киткән төрле акыл иялә­ренә, фән галимнәренә бер айга 80-100 мең доллар түли. Бу галимнәр, әлбәттә, фән өчен эшли. Безнекеләр, мескеннәр, яшәү өчен, гаиләсен, тормышын корыр, алып барыр өчен нишләргә белми. Ашатмасаң, аю биеми. Америка ашата һәм дөнья­күләм Нобель премия­ләрен алар ала дип уйлыйбыз. Ләкин аларның бик сирәге генә төп американлы. Күбесе акчага кызыгып, укып әзер булып килгән га­лимнәр. Ә күпме гаҗәп талантлы музыкантларыбыз, хәерче­лектән куркып, чит илләргә хезмәт итә. Бусы да – вакытлы кү­ренеш. Бер көн килеп Рос­сиядән талантлы кеше­ләр ки­тү тукталачак. Әле үзе­бездә дә булмаячак. Кампитр янында шәхесләр, галимнәр үсмәячәк.

Сталин булып Сталин сугыш вакытында мәктәпләр ачтырган. Бездә бүген мәктәп ябалар. Өч бала булсын, биш бала булсын, укыт син аны, кеше ит.

Сүземне Зәмзәмия дип башлавымның хикмәте бар. Бүген аның кебек, педагогик гыйльми дәрәҗәләре булган, энергиясе ташып, эшләргә тупырдап торган чын укытучылар, абыстай-мөгаллимәләр бар. Шулар белән сү­неп, бетеп барган милләте­безне, телебезне, милли мәдәния­тебезне саклап калып булмасмы икән дип әйтмәкче булам. Мәктәпләрне дия алмыйм, чөнки алар күптән, бик күптән инде безнеке түгел.

Зәмзәмияне күптән күргә­нем юк. Күрсәгез сәлам әйтегез әле, сагындыра, юксындыра.