Шаһ, падишаһ... көтүче

Дәүләт Думасы депутатлары милли республикаларда президентлыкны бетерү турында закон проектын беренче укылышта кабул итте. Яңа закон “президент” сүзен башка сүзгә алыштырырга мөмкинлек калдыра. Сезнеңчә, республика җитәкчесен ничек атау дөрес булачак?

Рафаэль ХӘКИМОВ, Татарстан фәннәр академиясенең Тарих институты директоры:

– Президент сүзен ничек бар, шулай калдырырга кирәк. Минемчә, бу – дөрес. Безнең Конституциядә язылганча, беренче маддәне референдум үткәрмичә үзгәртеп булмый. Ахыр чиктә, безгә шул чара кала. Ә ул юлга барырлармы-юкмы, анысын әйтә алмыйм.

Фәндәс САФИУЛЛИН, сәясәтче, җәмәгать эшлеклесе:

– Әлеге федераль закон законлы көченә кермәгән. Ул Россия Конституциясенә дә каршы килә. Россия Конституциясендә федераль вәкаләтләр, субъектлар ирегендәге һәм уртак вәкаләтләр күрсәтелгән. Дәүләт җитәкчеләренең исемен билгеләү, җитәкче органнарны оештыру – республика карамагындагы вәкаләтләр. Димәк, Россиянең бу законы үз Конституциясенә турыдан-туры каршы килә. Алай гына да түгел, Конституциядә язылганча, әгәр берәр федераль закон республиканың үз вәкаләтләреннән чыкмыйча, үзендә кабул ителгән законына каршы килә икән, ул очракта республикада кабул ителгән закон үз көчендә кала. Шуңа күрә безнең республика яңа законны бөтенләй үтәмәсә дә, аңа беркем бәйләнә алмаска тиеш. Бу – законсыз закон. Әмма моңа таянып эшләр өчен дәүләт җитәкчеләренә зур ихтыяр көче, бераз гына батырлык һәм Конституцияне укып караган юрист кирәк. Ә республика исеменнән закон кабул итүчеләр шул законга каршы берни эндәшмәгәндә, республика ничек каршы тора алсын? Дәүләт Думасында әлеге законны кабул иткәндә безнең вәкилләребез, депутатлар бердәм булып тавыш биргән. Мин моны хыянәт дип аңлыйм. Әгәр чыннан да ирексезләп бетерәләр икән, безгә үзара сөйләшкәндә, рәсми булмаган газеталарда язганда аны президент дип атарга беркем комачаулый алмаячак. Шунысы да бар: президент булачак кеше әлеге исемгә лаек булырга тиеш. Ул җебегән була икән, нигә аны президент дип атарга? Республикаларны бетерсәләр, җитәкчене ничек дип атасаң да барыбер. Надзиратель дип атыйбызмы, көтүче­ме?.. Ул безнең тарафтан шуңа гына лаек булачак. Законда җирле традицияләрне ис­кә алып, һәр субъектның җитәкчене үз исеме белән атарга хакы бар, диелгән. Шулай булгач, безгә нигә президентны хан дип атамаска? Бер дә булмаса, патша, шаһ, падишаһ дисәк тә була. Шаяртуларсыз әйткәндә, мин исем алыштыруны Россия президентыннан башлар идем. “Президент” сүзен русчага “председатель” дип тәрҗемә итәргә кирәк. Ул очракта без дә аларга кушылып җитәкчене “рәис” дип атар идек.

Хәлим ҖӘЛӘЛОВ, Татарстанның халык артисты:

– Президент сүзен калдырырга кирәк. Нигә үзгәртергә аны? Ул бит халык сүзе. Республикада яшәүчеләр ничек әйтсә, шулай булырга тиеш. Аны өстән кушып түгел, ә халык хәл итә. Шуңа күрә мин президент сүзен калдыру яклы.

Рабит БАТУЛЛА, язучы:

– Илбашы дип атарга кирәк. Әлеге сүз мәгънәсе буенча президентка туры килә. Мин президент сүзен алыштыруга каршы. Куелган бит инде ул. Халык аны шулай кабул иткән. Нигә халык сүзенә каршы баруларын аңламыйм.