поиск новостей
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
  • 13.04 Яратам! Бетте-китте! Тинчурин театры, 17:00
  • 14.04 Полиционер. Тинчурин театры, 17:00
Бүген кемнәр туган
  • 29 Март
  • Шәкүр - җырчы
  • Рөстәм Абязов - дирижер
  • Илфат Фәйзрахманов - журналист
  • Мөхәммәт Сабиров (1932-2015) - дәүләт эшлеклесе
  • Айгөл Хәйри - җырчы
  • Ринат Хәйретдинов - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
29.09.2021 Ана теле

Ана теле: Шигъри сөйләмнән үрнәк алыйк. Рим Идиятуллин тел остасы иде

Укучым сизә булыр: сөйләмебезне тәэсирлерәк , телгә баерак итү өчен күнегүләр чыганагын без төрләндерергә тырышабыз. Соңгы язмаларда үрнәк мисал итеп әдипләребезнең проза әсәрләреннән китергән идек. Бүген менә янә дә шигъри сөйләм осталарының иҗат тәҗрибәсен күзәтергә булдык. Күренекле шагыйребез Рим Идиятуллин иҗатын.

Туктале, кайбер таләпчәнрәк укучыда “шагыйрь телне яхшы белә, сүзгә бай, дибез, аның бу сыйфаты мактала, ә миңа шуннан ни файда?” дигән сорау тууы ихтимал. Аңарга мин  аның үзе кебек үк гап-гади укучы сыйфатында җавап бирергә тиештер. Әйтик, Рим кардәшем шигырьләрен соңгы көннәрдә укыганда шушы сорауга җавап бирердәй менә ниндиерәк уйлар кичергәнмен.

   
–Кайчандыр әби-бабайдан, әти-әнидән,  бүтән кадерле, якын кешеләрдән ишеткән, тик инде үзем дә, бүтәннәр дә бүген “оныткан” берәр таныш сүзне нәкъ урынында  кулланып, шагыйрь хәтерне уятып җибәреп, ачыш ясый, хис дулкыны кузгата. Менә берничәсе: Ник дәһригә иман талкырга; Хак мөселман олактырган кяфергә; Дүрт сыйраклы маймыл; Кояш черем иткән чакта;  Акай ябалактай, төн катында//Илаһи сүз аулыйм бүлмәмдә; Әкиятләр күптән чынга чыкты; Оят сүзе һәм дә үзе югалганга бишбылтыр; Хас сүзләрнең эче тулы төш ләса;// Бу кыйссадан үзең чыгар син хисса; Менәтерә. Чос егет; Чыгып тайдым калаларга; 
   
Арада бала чакта да әле кулланылган, әмма бүген пассивланган,  хәтта әйтмә (гади) сөйләм берәмлекләре дә очрый. Аларг а  (сүзгә генә түгел, иҗеккә, кушымчага, ярдәмче фигыльгә, мөнәсәбәтлеккә) сәерсенеп куясың, тәм табып, телемнең байлыгына  сокланасың, ачыш ясаган кебек горурланасың. 
   
Ара-тирә аның төбәгендә генә йөри торган шивә берәмлекләр дә (диалектизмнар) очрый. Шигырь хәсиятен ачып бирер өчен бик тә урынлы кулланылганга, алар да аңлаешлы, хисле булып, шагыйрьнең иҗат табышы булып кабул ителә.    Керми безгә анау сыер ябыгы да; Чәчә-чәчә чабып барыштан; Чәнчеп тезләрем; Болачыл  уй уянганчы халыкта. Онтаклау (бик ваклау); үтеч (әҗәт);
   
Телебездә нинди тәэсир мөмкинлекләре бар, шагыйрь аларны табарга, кулланырга тырыша. Менә    оксюморан: Үлеп сөйгәннәр ич Зөһрәләр; Менә    халыкның шуклыгын, көләмәслеген чагылдырган тел уйнату, җор теллелек чаралары: Барын бүлдем кешеләргә,//Ә үземә җыйдым югын; Күзәтермен малай булып,//чардуганнар арасыннан...;
   
Әйткәнебезчә, мондый сурәти чыганак итеп ул сүзләрне генә түгел, мәсәлән, иҗекләрне дә таный, эшкә җигә.  Аңарда иҗекнең, тел берәмлеге буларак, татарчалыгын тоемлау, кадерен белү сәләте көчле. Китәрләргә иде, башкайларны салга салып; Качса кояш, сөзәк итәгеннән//ишелепләр төшә күләгә; Чәчкә тотып гүзәл Ай кызы//Йөгерепләр килә каршыма; Сызланыплар үткән гомер; Кемгә кирәгербез; тәүбә кылмагачтын; Шөкер кылам: бүгеннәрдә //Шагыйрь теле түгел бәйдә; Һай, картайган икән, чүгенгән //Карты корган иске эскәмия; Әйгенәм, әнкәйгенәм; Калыккачтин моңсу кояш сөңге буе//Кичәгенәк. 
   
Мәгънә, хис төгәллегенә  ирешү таләбе шагыйрьне моңарчы булмаган, яңа берәмлекләр (неологизмнар) эзләргә, хәтта ясарга илһамландыра.
Бу иҗат эзләнүе берничә юнәлештә күзәтелә: Беренчедән, яңа мәгънә, хис төсмеренә үз сурәтле  берәмлеген–шәхси тропын эзләп таба: Шуа кояш әнә баюга;  Туң йөрәге шарлап канагач; Туган җирем! Җирсер күңел//Синдә таба дәвасын; Янә бик борыңгы, хәтта халык хәтереннән дә юылган сүзне эзләп таба:  Ярсаң дуска дөресен;
 
Телдән берәр чара таба алмаса, ул аны фәнни канун-кагыйдәләрдән бик ерак китмичә үзе ясарга тырыша. Канатсыз мин – Кочалмадым менеп// Очкыр кошлар төшеп кунсыннар; Бу дөньялар нигә гаделсез; Юлбашчылар бер туар бит// Юлбашсызлар артыннан; Дөньяларда хәлләр хәйран чүтәки; Торгынлыкта пыжыр горур халык та;
   
Сиземлисез булыр, шагыйрь һәр табышын телнең энҗе бөртекләрен махсус максат белән  – әйтәсе фикерен сурәтләп, тасвирлап җиткерү, укучыга чын-чыннан хисси ләззәт бирү өчен куллана. Ә бит телебездә шундый сурәти чаралар бихисап. Аеруча теләсә кайсы әйбер, күренеш, манзараның асыл билгеләрен, сыйфатларын белдерү  берәмлекләренә – эпитетларга телебез ифрат бай. Күпчелеген  һәркайсыбыз, кулланып, сөйләмен тәэсирле итә. Ә менә шагыйрь аларның сирәк очрый, аеруча үзгә тәэсир итә торганнарын табып куллана. Менә мин теркәгәннәреннән берникадәре: Чал кар;  Әрсез кунак; Кысыр гонаһ; Салкын уй; Әнә япь-яшь утын, яшен сыга-сыга,//Дер калтырап яна карт мичтә; Кечтек бөҗәк, терек күзәнәк; Ялтыр исем; Томса болыт; бозлы хәбәр; чишмә елак, йолдыз ялангач; ялгыз йорт, аулак күл; сызлак җан; күз иңләмәс тараф; биксез күңел; шып-шыр ялган; тезгенсез хис; Ачы әрем; энҗе сүз; җанлы хәзинә; алтын сүз; чал кыя; нәфис кул;  ачы төер; мүкле күңел, бикле йөрәк, бәрхет үлән; җиләс күләгә; йомры баш; кыргый кыйтга; картлач  Европа; сукыр ачыш; чеп-чи ялган; әҗәл зобани; сансыз яшь йөрәк; тиңсез корбан; И җәбер сүз, ертык күңелемне утлы энә белән тегәсең; ят күз; Ширбәт җиләк; ертлач заман; зәһәр җил; ачы яшь; шәрә ботак; кечтек бәхет; талмас канат; чиксез хокук; зыкы салкын;
   
Гадәти сүзне гадәти булмаган троп (аеруча эпитет сыйфатында) куллану да (ягъни сурәти неологизм ясау) – шагыйрьлек табышы: Күршебезгә тау рәхмәт!   Борын йола; янып сөйгән; чал йолдыз; күк бөрлегән; томса тормыш; кысыр бәхет; дөм дивана замана; дәү бәхет; өшек дала; ажгыр дулкын; Шашкын давыл;
   
Әлбәттә, сурәт ясау өчен сәнгати чараларны табып куллану җиңел түгел, моңа шагыйрьдән телне нечкә сиземләве, белем, тормыш тәҗрибәсе сорала. Менә Рим чагыштырулар дигән  тасвир чарасыннан ничек файдалана.   Бу гомерем төгәл бер көн кебек://Чыкты кояш. батты аннары; Гомер – калын китап, тузган, саргайган,//Ә бит бите саен кошлар сайраган ,//салкын чишмә бәргән, ярып тауларны,//Умырзая туган, тишеп чал карны...; Энә күзе кадәр бөҗәк;
   
Чагыштыру бөтен бер күренешне, серле дә, автор үзе генә күрә, тоя, хисләнә алган манзараны сурәтләп бирә ала. Кош көнләшер оя үрдек; Кайгы – туздырылган шөпшә оясы.– ябырыла жулап өстеңә; Мүк сарган таш шикелле; Чүгәлим дә басу читенә, //ятим сыман алыйм сулкылдап, ач башаклар койган сагыштан; Яшь кызлар кошлар шикелле киләләр чырык-чырык; Җиде диңгез кичкән кошлар сыман//Канат кагып очлыйм сүземне;
   
Чагыштыруны бәян итү рәвеше –формасы да аның  үзенчә, шикелле, кебек, охшашлар белән генә чикләнмәгән: Ай калка урман эченнән,//Таба  күмәче зурлык; Ташландык йорт тиз таныла:// Тимгелле тәрәзләре – //Хас тилмереп карап торган // Үксез сабый күзләре; Чыршы сагызы кап-кара // Кайгы  төседәй кипкән;  Чаба гавам бер ары да бер бире ,//Гүя көтүчесез сарык өере; Бикле капка артларында // өшеп беткән бәхет күк//Сарылды ул кочагыма, //Үзе җылы бәрхет күк; Хатын-кыз ул чәчкәләрен гомер буе коймас гөлдер, күрәсең; Кызлар – йот та җибәр кашыктан;
   
Бөтен бер шигырь чагыштыруга корыла:  Үрчи машина чебендәй,//Урын юк җәяүлегә,//Әйләнеп беттек шәһәрдә//Бер кирәксез шәүләгә;
   
Халык авыз иҗатында теркәлеп тә, бүген пассивланган чагыштыруларны кайтара: Кәүсәр чишмәседәй күңелең; Карагызчы ике учка сыяр билемне;
   
Халык авыз иҗаты димәктән, шагыйрь аннан бик оста файдалана, аеруча инде онытылып барган, еш кабатланмый торган сүзформа, троп, телбизәк, әйтем, мәкальләрне файдалана:  Җиләк белән сыйлыйм ян күршемә//Җәйдә кайткан онык-чагамны; Күкнең төбе тишелгәндер; Җиткәннәр шагыйрь башына; Әйттем исә кайттым мин дә; Ул гомерне сүтеп карасагыз//табалмассыз бөртек ялганын; Күз очына кырып салырлык; Уртак малны эт ялаган, дигәннәр; кырык ямау; җаны калган, чыкмаган; Байлык – бер айлык;
   
Халык иҗаты хәзинәсенең кадерен белү, аны төпле өйрәнү вә оста куллану шагыйрьгә шушы кыйблада үз ачыш-табышларына ирешүгә дә юл ача.    Рим Идиятуллинның афоризмнары үзенә бер өйрәнү темасы. Әлегә без аларны аз гына күзәтеп алырга өлгерербез. Сайлап алып булмый заманнарны...; Дөнья саран сабырына; Байлык артса – хөрлек кими; Өмет – тулып пешкән башак; Картлыктагы тау-тау хафаларның иң-иң яманы ул – ялгызлык; Башың күктә – табаныңда тойсаң туфрак җылысын; Гомер – искән җил генә; Үз- үзеңә җәллад булмыйм дисәң, узганыңа бакма биектән; Хәерчелек, шөкер, мәңгелек...; Ата-баба гонаһлары //Нык сеңә баласына;
   
Афоризм дигәндә, без күнеккәннәре – гыйбарә, телбизәк афоризмнар, ә менә  шигырь афоризм – монысы чын талантлар гамәле, казанышы: Беләсезме, ни-нәрсә ул //Дөньяда иң изге эш? – Гаҗизләр җанын җылыту, //Үз җаның шәрә килеш;   Күздәй җиләк күзгә кереп ятмас,//Араласаң гына табылыр;//Бу дөньяда кемнең кемлекләре = вакыт җиле искәч танылыр; Тәхет һәм байлык – бер айлык,//Көтә сине соңрак сукбайлык;
   
Римнекеләрнең кайберләре  шигырь рәвешендәге афоризм гына түгел, ә чын-чыннан шагыйрәнә сурәт-афоризм: Берчак җырлап кискән мәрхүм каен//Төпсәсенә гөрс абына // Адәм бичара!..;   Төштә төшем күреп// Өндә тычкан тизәген дә сала бизмәнгә; Ай сибә сусыл ширбәтен// Шыбырдап йолдыз тама, // Рәхәт җилгә рәхмәт укып, // Яшь яфраклар кул чаба; 
   
Шагыйрь калдырган мондый рухый ризыкның тәмен кеше язмасыннан түгел, ә шагыйрьнең үз китапларыннан тату хәерлерәктер. Аңа рәхмәт әйтә-әйтә укыйк китапларын. Урыны җәннәттә булсын дип телик!
                                                 Илдар Низамов,
                         филология фәннәре докторы.

Илдар НИЗАМОВ
Матбугат.ру
№ --- | 29.09.2021
Матбугат.ру печать

▲ Өскә
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»