“Процент” печәне (ХАТИРӘ)

Кинәт... сугыш! Каты бәрелешләр һәм чигенүләр башлана. Әти трактор белән зенит тупларын тарттырып йөри. Еш кына нимес самолетларын бәреп төшерәләр.

 

Сугышларның берсендә дошман снаряды кыйпылчыгы аның сул кулын беләзектән үк өзеп ташлый. (Хәзер уйлыйм: әлеге кыйпылчык аламасы әгәр әтинең йөрәгенә тигән булса, 1950 елда мин – Рашат дигән малай бөтенләй дә тумаган булыр иде...) Әти ничектер аңын югалта, калганын юньләп хәтерләми: бөркәүле полуторкада барганда, машина газыннан исереп, җәйге болын уртасында төшеп кала ул. Аны бүтән бер полк сугышчылары табып ала. Кыр госпиталендә аңына килсә, аның тирәсендә ак халатлы санитаркалар кайнаша.

 

Яралары төзәлгәч, 1942 елның җәендә Низаметдин бабам (Тукай яшьтәше – 1886 елда туган) йортына 23 яшьлек солдат-фронтовик кайтып төшә. Газиз уллары кайткан! Менә шул хөрмәткә идән астына яшереп куелган “чикүшкә”не табып алалар да өстәлгә чыгаралар.

 

Чирәмле ишегалдына чыккач, кинәттән күңеле тулып, әти янбакча рәшәткәләрен кочып елый башлый:

 

– Япь-яшь килеш кулсыз калдым... Чулак Мияссәр дип йөртерләр микәнни мине?.. Кызлар янына ни йөрәгем белән барырмын?.. Их, шушы Гитлер сугышының әшәкелеге!

 

Юкка борчылган, үзен-үзе юкка битәрләгән әти. Көннәрнең берендә тота да күршедәге Балык Бистәсенең Күки авылыннан Асия исемле кызны ярәшеп кайта. Яши торгач, ике малай, өч кыз үстерәләр. (1946 елгы Җәүдәт абыем хәрби очучы иде, 24 яшендә Русия күгендә фаҗигале рәвештә һәлак булды). Әти озак еллар завхоз, аннары амбар мөдире булып эшләде. Абруе-дәрәҗәсе бар, аңа бары тик “Мияссәр абый” дип кенә эндәшәләр иде.

 

Еллар узгач, мин әти турында “Яра” дигән шигырь яздым. Ул болай тәмамлана:

 

Әткәйләрнең кулын кискән фашист

Илнең кулын кисә алмаган!

 

Әти үзенең сыңар куллы булуыннан беркайчан да зарланмады. Хуҗалыкта иң кирәкле булган чалгы, сәнәк, көрәк ише нәрсәләрне көйләү аның өчен берни түгел иде. Ә инде тырма тешләре, балта сабы ясарга, мунчалык себеркеләр бәйләргә, сыерга башак болгатырга мин аңардан өйрәндем, аның киңәшләрен тоттым.

 

Ә хәзер әтигә дә, минем үземә дә бәйле булган печән чүмәләләре турында хикәяләп китәсем килә.

 

Их, карурман аланында печән чапкан чаклар! Әти – сыңар куллап, ә мин – унөч-ундүрт яшьлек малай – ике куллап чалгы белән селтәнәбез. Кайдадыр урман түрендә күке аваз биреп, печәнчеләргә озын гомер юрый. Шулай да төклетура тавышына җитәме соң! Колак төбеннән генә зур бер соры “нокта” выжылдап узып китсен әле – туктамас җиреңнән тукталырсың... Агач һәм үлән яфракларында мәрҗән-мәрҗән булып иртәнге чыклар җемелди. Әти әйтә: печәнне иртәнге чык вакытында чабудан да яхшысы юк, чалгыга йомшак килә, ди.

 

Бер-ике көн дигәндә чапкан печәннәребез кояшта шытырдап кипте. Аларны пөхтәләп кенә чүмәләгә салдык. Үлән, чәчәк, кыргый клевер исләре аңкып торган хуш исле ун чүмәлә! Бердәнбер сыерны кышлату өчен бик тә кирәкле яшел хәзинә бу. Ләкин бу дөньяда “процент печәне” дигән нәрсә дә бар икән әле. Ягъни, әтинең әйтүенчә, шушы хәләл ун чүмәләнең бишесен (яртысын) “лесник”кә – урман каравылчысына тапшырырга тиеш икәнбез. Чөнки өстән аңа шундый “задание” бирелгән.

 

Урман каравылчысы Баһаветдин абый килгәнне көтәбез. Әбәдне түгәрәкләп кенә куйган идек, безнең янга тыпырдап торган җигүле ат килеп туктады. Аның артыннан арба таккан, зәңгәрсу “Беларусь” тракторы да килеп җитте. Баһаветдин абый кычкырып сәлам бирде һәм күрешергә дип әтигә кулын сузды. Чү, күземә күренәме дип торам: әтием шикелле, ул да сыңар куллы икән ләбаса! Икесенең дә сул кулларының җиңе буш, менә-менә җилфердәргә тора. Исәнлек-саулык сорашкач, урманчы абый ун чүмәләнең унысын да җентекләп күздән кичерде. Сыңар кулының терсәген печән өеменә батырып-батырып карады. Моның белән ул чүмәләдәге печәннәрнең тыгызлыгын, корылыгын тикшерде булса кирәк.

 

Соклануын да яшереп тормады:

 

– Вәт печән бу ичмасам! Чәйгә кушып кына торырлык...

 

– Ниме соң, кордаш, – диде әти, ипләп кенә, – процент печәне дигәч тә, рәнҗетмә инде... безгә дигән өлешне мулрак калдыра күр...

 

– Булмый, Мияссәр. Процент печәненең кагыйдәсен яхшы беләсең: ун чүмәләнең бишесе үзеңә кала, калганын лесхоз утарына чыгарабыз.

 

Миңа күңелсез булып китте. Нәни күкрәгемә ризасызлык ачысы кереп тулды. Сыңар куллы кеше сыңар куллы икенче бер кешене аңларга тиеш иде кебек. Белмим бит, бәлки, Баһаветдин абый да фронтовик булгандыр?.. Ул арада сәнәк тоткан ике агай трактор арбасыннан җиргә сикерделәр. Чүмәләләрнең берсенә таба киләләр... “Туктагыз!” – дип кычкырдым да, кулларымны җәеп, чүмәләгә аркан капландым. Сәнәкләр батып керү белән чүмәлә дер селкенде, янтайды, үзем дә сизмәстән, хуш исле печән астында күмелеп калдым...

 

Адәм баласы үз гомерендә явызлык белән дә, игелек белән дә күп тапкырлар очраша. Уйлап карасак ул тормышның кара якларын күбрәк тә күрәдер. Менә шундый хәлләрне кичкәннән соң да явызлык кылучыларга, гомумән дөньяга ачу сакламау, бәлки кешеләрнең иң матур сыйфатыдыр?!