ХУҖИ МӘХМҮТОВ: “БУЛГАН МИРАСНЫ САKЛЫЙ БЕЛЕРГӘ KИРӘK”

Хуҗи абый Мәхмүтов — татар фольклорын өйрәнү, халыкның рухи мирасын бөртекләп җыю, аны җәмәгатьчелеккә таратуга күп көч куйган шәхес. Галимнең еллар дәвамында җентекләп җыйган хезмәте саллы китапларда басылып чыкты. Аның “Җомак әйтәм”, “Кечкенә дә төш кенә”, “Ел тәүлеге — 12 ай”, “Язылмаган кануннар”, “Канатлы сүз — хикмәтле сүз” кебек китаплары күпләргә таныш. “Татар халык иҗаты”ның “Табышмаклар”, “Мәзәкләр”, “Мәкальләр һәм әйтемнәр” томнары да Хуҗи абый башкарган хезмәтләр. Моның өчен ул Г.Тукай исемендәге дәүләт премиясенә лаек булды. Шулай ук күпләр аның “Татарстан” радиосында барган “Тел күрке — сүз” дигән тапшыруын хәтерли. Дистә елдан артык “Мәдәни җомга” газетасы укучылары ул әзерләгән “Гыйбарәләр тарихына сәяхәт” дип исемләнгән сәхифәдә татар мәкальләренең тарихы, канатлы сүзләр белән таныша ала. Хуҗи абый быел үзенең 75 еллык юбилеен билгели. Шушы форсаттан файдаланып, галимгә хезмәте өчен барлык укучыларыбыз исеменнән рәхмәтебезне белдерәбез һәм аңа ныклы сәламәтлек, бәхетле картлык телибез.

— Хуҗи абый, фольклор белән кызыксынып китүегезгә нәрсә этәргеч булды? Ни белән кызыксындырды сезне бу өлкә?

— Төп сәбәпче — галим Хәмит Ярми. Ул бик нык тәэсир итте миңа. Мамадышның урта мәктәбен тәмамлагач, Көек Ерыкса авылында  балалар укыттым. Шулай бервакыт безнең авылга фольклор экспедициясе бе­лән Хәмит абый Ярми килеп төште. Мин аны озатып йөрдем, авыл кешеләре бе­лән таныштырдым. Аларның эшен күзәттем, тыңлап утырдым, фәндә шундый тармак бар икәнен белдем. Үзем дә соңыннан Хә­мит абыйга халыктан язып алган җырлар, табышмакларны җыеп, туплап җибәрдем. Аның белән хат алыштык.

Ике елдан соң КДУның татар теле һәм әдә­бияты бүлегенә укырга кердем. Шул чакта Хәмит абый үз канаты астына алды, экспедицияләрдә катнаша башладым. Башта Татарстан буйлап йөрдек, аннары мине отряд башлыгы итеп билгеләделәр, Удмуртия, Киров өл­кәләренең татар авыллары буенча халык авыз иҗа­тын җыйдык.

Укуны тәмамлагач, Буага киттем, редакциядә эшләдем. Фән эше күңелне кытыклап тора иде, шуңа да аспирантурага чакыргач, ике дә уйламыйча ризалаштым. Татар халык иҗатының афористик жанрлары буенча эш башладым. Башта “Татар халык табышмаклары” дигән темага кандидатлык, аннары афористик иҗат буенча докторлык диссертацияләре якладым.

— Иң истә калган экспедиция кайсы иде? Гому­мән, татар халык авыз иҗ­а­ты күп сакланган авылларны, төбәкләрне атый аласызмы?

— 20дән артык экспедициядә булдым. Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты 1967 ел­да ерак төбәкләргә сә­фәрләр оештыра башлады. Себергә юл тоттык, Омски, Новосибирск, Төмәндә зур фольклор экспедицияләре булды. Чиләбе, Пермь өлкә­ләрен, Башкортостанны айкап чыктык. Ме­нә Әстерханга барып җи­теп булмады.

Аерып әйткән­дә, Чиләбе яклары зур тәэсир калдырды. Анда ногай­бәкләр яши. Алар сән­гатькә гашыйк кешеләр. Һәр өйдә ди­яр­лек ниндидер музыка коралы бар, гөсләдә уйнаучылар шактый иде. Ногайбәкләрнең җырлары бик күп, алар аны күз карасыдай саклый. Борынгы җырлар белүче кешеләрне шактый очраттык. Андый шәхесләргә юлыгу галим өчен зур табыш. Ниндидер авылны аерып карау авыр, һәр җирдә дә бер җор телле кеше бар.

— Хуҗи абый, бүген элеккеге кебек фольклор экспедицияләре оештырыламы? Әллә инде халык авыз иҗаты кирәгенчә өйрәнелгән дип саналамы?

— Әлбәттә, әүвәлге елларда күбрәк йөрелде экспедицияләргә. 1939 елда инс­титут оешып бер ел үтүгә үк, Хәмит Ярми эшлекле сә­фәргә чыгып киткән. Ел саен барган ул. Шул авыр, җентекле хезмәтнең нәти­җә­се булып, Себер татарларында “Идегәй” дастанының бер варианты табылды. Аны Нигъмәт Хәким ачты.

Экспедиция — фольклорчылыкның бер тармагы, аннан башка мөмкин түгел. Элек без аңа зур бер бәй­рәмгә кебек әзерләнә идек. Ул вакытта чирәм җирләре күп, экспедицияләр уздырылмаган урыннар шактый булды.

Бүген авылда жанрлар югалып бара. Мәсәлән, әкият. Әкиятчеләрне очрату авыр хәзер. Ә элек андый осталар күп булды. Аның каравы соңгы елларда мө­нәҗәт жанры активлашты. Совет елларында дингә нигезләнгәнгә күрә, безгә аларны язарга рөхсәт булмады. Шулай ук бәет киң җә­елгән. Иҗтимагый яңгырашы булмаса да, авыл өчен ул әдәби әсәр. Кыска җырлар сакланган, халык яңаларын да бик актив иҗат итә, алар да теркәлергә тиеш. Авылларда элеккеге дәф­тәрләр килеп чыккалый.

Соңгы ике-өч елда экспедицияләр оештырыла башлады. Ел саен барырга, күб­рәк яшьләрне җәлеп итәргә дигән максат куелды. Эш җанланды. Аннары безнең фәнни архивка аерым бина бүлеп бирде хөкүмәт, мондый бүләк өчен фән кеше­ләре бик рәхмәтле.  Табылдыкларны барлау гына тү­гел, аларны тиешле җирдә сакларга да кирәк. Музыкаль фольклорны җыю буенча, аларны заманча технология­ләр белән эшкәртү, саклау да тәртипкә салынды.

— Башка төрки халыклар белән чагыштырганда татар халык авыз иҗаты ях­шы сакланганмы?

— Саклану ул күбрәк жанр­ларга бәйләнгән. Яшерен түгел, ислам дине халык авыз иҗаты белән дус яшә­гән дип әйтеп булмый. Кичке уенга чыккан яшьләрне мул­лалар куып тараткан. Мо­ның халык авыз иҗатына тискәре мөнәсәбәте булмый калмаган, әлбәттә. Лә­кин шуңа карамастан, халыкның рухи тормышы ниндидер кысаларга сыймый, ул җырсыз, бәетсез, әкиятсез яши алмый. Шуңа күрә без­дә фольклор аз сакланган дип әйтмәс идем.

Ә менә эпик жанрлар чын­нан да аз. Татарның төп горурлыгы — “Идегәй” дастаны. “Идегәй” —  зур һәйкәл. Башка дастаннар да бар безнең, ләкин алар күләме белән оттыра. “Идегәй”нең Нә­кый Исәнбәт кулына килеп керүе — безнең өчен зур бә­хет. Дастаннарны Исән­бәттән дә яхшырак белүче юк. Ул ничек бар, шулай язып кына калмаган, аны җен­текләп өйрәнгән. Сөй­ләүче дастанның кайбер җирләрен әйтеп бетермәс­кә, хәтереннән чыгарырга  мөмкин. Исәнбәт аның югалган, төшеп калган өлешен шулай булырга тиеш дип бетереп куя.

“Алпамша” — үзбәк, казахларның классик әсәре. Лә­кин әлеге дастан без­дә дә бар. Татарда ул күбрәк әкият рәвешендә сакланган, гәрчә аның кызыклы шигъри формасы да табылган. Дас­тан­нар татарда киң җәелгән булган. Мә­сәлән, “Таһир-Зөһрә”,  “Бүз егет”. Шу­лай да Казахстан, Үзбәк­стан, Кыргызстанда фольклорны өй­рәнү яхшы куелган. Аларның элек союздаш республика булганда да мөм­кинлекләре күбрәк иде. Күп­тән­нән үз Фәннәр академиясе, сән­гать, фольклор инс­титутлары эшләп килде, китап бастыру проблемасы бул­мады. Инде үз дәүләт­ләре белән яши башлагач, бу өлкәдә шактый алга киттеләр. Алар белән чагыштырганда, без күпкә калышабыз.

Башкортларда фольклор нык сакланган. Мирасны җыю, аны китап итеп бастыру аларда шактый алда тора. Күршеләр беренче булып “Башкорт халык иҗаты” дип исемләнгән күптомлыкларын бастырып чыгарды. 40 томнан торган бик саллы, ихтирамга лаек хезмәт ул. Алар аны шулай ук беренче булып урысчага тәрҗемә итте.

Без исә “Татар халык иҗаты”н 13 том итеп чыгардык. Авыр еллар булуга карамастан, Татарстан китап нәшрияты һәр елны берешәр, ә кайчакта икешәр том бастырды. Һәркайсы 30 мең данә белән чыкты. Бүген аларны китап киштәләрендә табып та булмый.  Икенче елга безнең институт “Татар халык иҗаты”ның тагын 25 томын чыгарырга әзерләнә. Урысчага тәрҗемәсе 14 томда басылачак дип планлаштырыла. Киләсе елга 70 еллыгын билгеләргә әзерлән­гән институт өчен менә дигән бүләк булачак.

Безнең мирас 12 томлык кына түгел, күпкә баерак, әлбәттә. Моңа кадәр чыккан китапларга керми калган материаллар шактый, без аларны мәңгеләштерергә тиеш.

Соңгы елларда архивларда яңа әсәрләр дә килеп чыкты. Урыс архивларында әки­ятләр табылды. Беренче бөтендөнья сугышында татар әсирләре чыгарган әкиятләр шактый. Шул вакытта Кунш исемле тюрколог тоткыннар янына йөргән, язып алган, архивта саклап калдырган. Башта аны венгрлар тапты, аннары безгә килеп җитте.

— Төрки халыклар арасында, бу безнең әкият яисә дастан, дип бәхәсле әсәрләр бармы?

— Беренче чиратта афористик һәм эпик жанрларга кагыла бу. “Алпамша”, “Бүз егет”, “Маянсылу белән Кү­зәкүрпәч”, “Заятүләк бе­лән Сусылу”, “Чура батыр” — болар барысы да борынгы төрки мирас. Һәр төрки халыкта бар, алар уртак. Бары тик төрле халык авыз иҗа­тында ае­рымлыклар була, мәсәлән, геройлар исемнәре үзгә­рер­гә мөм­кин. Кем­дәдер ул күбрәк сакланган, кемдәдер әзрәк. Кайсыбер халык теге яки бу дастанның версияләре бездә күбрәк, шуңа да ул безгә карый дип әйтә икән, моңа каршы килергә нигез юк дип саныйм. Чын фәнни бәхәскә керү артык. Уртак мирасны танырга кирәк. Менә, мәсәлән, “Кыйссаи Йосыф” иң күбе татарларда сакланган. Лә­кин башкаларда ул юк дип әйтә алмыйбыз. Казахлар яңа дастан таба икән, моңа куанырга кирәк. Без аның белән байыйбыз гына.

— Хуҗи абый, яшь галимнәр арасында фоль­клорны өйрәнүчеләр, Сезнең эшегезне дәвам итүчеләр бармы?

— Бар, нишләп булмасын?! Мәсәлән, Илсөяр Закирова борынгы чор фоль­клоры, Болгар, Алтын Урда вакытындагы халык авыз иҗаты буенча фәнни эш алып бара. Лилия Мөхәм­мәт­җанова китаби дастаннар буенча фәнни хезмәт яза. Икесе дә докторлык дәрәҗәсенә җитәләр. Яңа­рак кына Алена Фәрхетдинова “Заятүләк белән Сусылу” әкияте буенча диссертация яклады. Татар әкиятләрен җыю, эшкәртү буенча  Ленар Җамалетдинов шактый эш башкарды. Фольклорчылар сан ягыннан әллә ни күп булмаса да,  нәтиҗәле эшлиләр. Афористик жанр­лар буенча алмаш әзерләргә ки­рәк, бер-ике ел эчендә алар сафка керер дип уйлыйбыз. Мәктәп укытучыларыннан да күп нәрсә тора, балаларда халык авыз иҗатына мә­хәббәт уята алсалар, бу фән өлкәсе белән шөгыльләнүчеләр күбрәк булыр иде.

— Сез “Мәдәни җомга” газетасында аерым бер сәхифәдә татар халык мә­кальләрен, аларның килеп чыгышын, төрле канатлы сүзләрне бастырып киләсез. Үзегез ничә мәкаль бе­­ләсез?

— Аны санап бетереп булмый. Чыгарган китабымда 20 меңнән артык мәкаль бар, аларның барысын да беләм. Әгәр дә темасын әйтсәләр, шундук дистә­лә­гәнне яудыра алам. Ниндидер китапта мәкаль очраганда образлар туа, аның тарихы искә төшә. Болай гына әйтү­нең кыйм­мәте юк, аны нәкъ вакытында әйтсәң, кешегә тәэсире нык була. Мәкальне махсус берсе дә чыгарып утырмый, аны вәз­гыять үзе тудыра. Даль: “Пословица не рождается, а вынуждается обстоятельством”, — дип әйткән. Һәм бик дөрес.

Тиздән “Гыйбарәләр та­ри­хыннан сәхифә” дип исем­­ләнгән китабым дөнья күрергә тиеш. Анда мәкаль­ләр, аларның килеп чыгышы, борынгы төрки йолалар, төр­ки тарихтан килгән гыйбарәләр урын алачак.

— Хуҗи абый, кулыгыз җитмичә башкарылмаган эшләр бармы?

— Булганына шөкер итәм. Кулымнан килгәнне башкардым, тырышып эшләдем. Бүгенге көндә дөнья күргән китапларым — хезмәтемнең иң зур ноктасы. Яшьләргә дә эш калдырырга кирәк.