Мә хәзә бәйтүн?

Кулланылышка кергән кайбер сүзләрнең рус те­лен­дә әйтелгәнен дә улым Әнвәрнең авызыннан ишет­кәч, аптырап калдым. Теле бик иртә  ачылып, сөйләшә башлавы безнең өчен бер сөенеч булса, һәр сүзне кабатлавын көтелмәгән яңа­лык буларак кабул иттек. Чөнки ул да нәкъ безнең кебек сөйләшә башлады. “Ату пычрак керә”, “пока юк”, “потом”, “потому что”, “конечно” кебек телгә килеп кергән “паразит” сүзләрне без шунда ук юкка чыгара башладык, ягъни кулланмаска тырыштык. Ачуыбыз чыкканда да итагатьле генә сөйлә­шәбез. Чөнки андый сүзләр­не сабый­ларның җайлы итеп кенә башкалар алдында кабатларга торуын бала үстергән һәркем аңлый торгандыр. Шулар урынына “алайса”, “әкәмәт”, “хәлләр булган”, “менә шулай”, “шәп”, “шәп булган” кебек хис-тойгы белдерә торган сүз һәм сүзтезмәләрне өйрә­тергә тотындык. Сабыйлар өчен андый сүзләр дә бик кирәк икән. Бигрәк тә үз сүзен раслап куярга тырышучы балалар үсә бит хәзер. Тырыша торгач, теләгебезгә ирештек: бала теге сүзләрдән бизде, татарча гына сөй­ләшә башлады.

 

 

Рус сүзләренең күбесе мультфильмнар аша килеп керә. Мәсәлән, “Маша һәм аю” мультфильмын балалар бик ярата, чөнки анда хәрәкәт күп. Хәрәкәт аша барысын да аңлап утыра. Машаның теше авыртканын да белә, үзем дә конфет-шоколад ашамаска ки­рәклеген сөйлим. Әмма бала сөйләменә кабат русча сүзләр, сүзтезмәләр килеп керә. “Хочу есть”, “скорую вызывали”, “не дам”, “мама-папа” кебек сүзләрне куллана башлый. Хәзер инде күбесенең тәрҗемә, алыштыра торган сүзләр икәнен дә аңлый башлады кебек. Әти – папа, әни – мама дип кабатлап та йөргән иде. Балалар өчен татарча электрон әлифбалар, уенчык хәрефле компьютерлар кирәк. Мә­сәлән, русча электрон “Букварь” ул русча сөйләшә, русча җырлый, баланың фи­керләвен дә русча үстерә. Татар гаиләсендә үскән сабый анда әйтелгән күне­гүләрне аңлап та бетерми, әмма ул аларны кабатларга мәҗбүр. “Әни, сау бул, дип әйтте ул”,  – ди. Электрон “Букварь” ябылганда хушлаша икән. Их, татарча булсын иде ул, безнең дә бит ти­зәйт­кечләр, табышмаклар, балалар шигырьләре, җыр­лары җитәрлек. Күпме генә эзлә­сәм дә, андый уенчык, электрон татар телле “Әлиф­ба”­ларны таба алмадым. Белү­челәр булса, бәл­ки ярдәм итәрсез.

 

Хәзер инде нишләргә? Аптырагач, “Татармульт­фильм” оешмасы тарафыннан төшерелгән мульт­фильм­нарны карый башладык. Бала аларны өч минут та карамый, уенчыклары янына  китә. Белгечләр моңа бәяне үзләре бирер, әмма аны 3 яшьлек бала да, 8 яшьлеге дә карамый, махсус сынап карадым. Хәзер мөмкинлек­ләр бар, балалар өчен мультфильмнарны башкачарак та төше­рергә булыр иде. Безгә әле дә балалар рә­хәт­ләнеп карый торган үзе­безнең героебыз җитми. Шул ук Шү­рәлене төрле хәлләргә куеп уйнатырга мөмкин булыр иде. Бер “Шүрәле” мульт­фильмы ясадылар да, шу­ның белән вәссәлам. Шәх­сән минем өчен үз телемдә, Тукай ши­гырь­лә­рен дә кулланып эшлә­гәннәре өчен генә кадерле алар. Әмма бала карарлык итеп төше­релмәгән, шунысы борчуга сала.

 

Һәрвакыт җыр-музыкага кушылып авызын ачкан улыбызга без “Туган тел” ши­гыренең беренче куплетын ятлаттык. Интернеттан әле­ге җырны башкаручыларны тыңлыйбыз. Илһам Шакиров, Салаваттан башлап үзе кебек балаларның да шушы җырны башкарулары ошый. Тагы, тагы дип кенә утыра. Алар хәзер йокларга кайтып киттеләр дигәч кенә туктый. Рәхмәт Тукаебызга, уңдык без бу шигырьдән. Шул шигырьне ул хәзер әби-бабайга да, машиналарга да сөйли. Үзе генә уйнаганда, машинада йөргәндә  җырлап та җи­бәрә. Әлли-бәлли-бәүгә көйләп, йок­ларга да яткан була.

 

 

Соңгы вакытта өйдә гарәп теле өйрәнүебез дә балага тәэсир итми калмады. Авыз ачып бер сүз әйтеп булмый, кабатларга гына тора. Гарәп теленең күп сүзләре безнең сөйләмдә бар, шуңа да якын тоелдымы, бала һәр әйткән сүзне отып бара. Шулай бакчадан кайтып ки­ләбез. Улым, безгә бүген авылдан апа килә, ул монда укырга килә, дип сөйлим. Ул бер дә аптырамады: “Алайса, мә хәзә бәй­түн”, – дип куйды.  “Әйе, улым, мә хәзә? Хәзә бәйтүн. Хәзер өйгә кайтып җитәбез”, – дип җавап бир­мичә булдыра алмадым.

 

Телне өйрәнү өчен, чыннан да, җирлек кирәк. Әгәр дә без татар гаиләсендә татарча сөйләшмибез икән, ул бала татар телендә аралашмаячак. Чит тел, бигрәк тә рус теле,  аңа урамда да, телевизор аша да, балалар бакчасында да йогынты ясаячак. Татар телен өйрәнү соңгы вакытта гадәти кү­ренештән бигрәк курчак уенына әйләнеп бара. Аралашмыйбыз, кулланмыйбыз, әмма һаман өйрәтергә тырышабыз. Игътибар итсәгез, үзебез дә элеккегә караганда татарча азрак аралашабыз бит. Һәм моңа бик аптырамыйбыз да.

 

...Балалар бакчасының татар төркеменә эләгүе­без­не соңрак кына белдек. Ә кайбер катнаш гаиләле ата-ана­лар моңа канәгать тә булмады. Балаларга татарча әкият укыйсызмы, нинди шигырь­ләр өйрәндегез, татар телен­дә күбрәк белүен телисезме, кебек анкета сорауларына җавап биргән идек. Кем­нәрдер “әйе” дип язганда, күпчелекнең “юк” дигәненә гаҗәпләнергә дә кирәкми. Араларында Тукай язганча, “сознательныйлары” да юк түгел: “Татар телен өйрәнү кирәк”, – ди андыйлар.