Баланы тәрбияләмәгез, ул барыбер үзегезгә охшаячак (Гопникларны искә алып)

Казанның 1980–1990 елларда яшүсмерләрдән торган җинаятьчел төркемнәр, гопниклар белән яманаты таралды. Казан гопниклары рес­публика халкын гына түгел, күрше өлкәләрне дә дер селкетте. Алар бер урында гына тормыйча, төркем-төркем булып, әле Чуашстанга, әле Мәс­кәүгә яки бүтән шәһәрләргә чыгып китәләр иде. Анда да үз көчләрен, ә кайчагында вәх­шилекләрен күрсәтеп йөрделәр.

Бүген, шөкер, андый оешкан төркемнәр юк. Балигъ булмаган яшүсмерләр белән эшләү дә икенче төрлерәк. Яшьләрне спортка тарту өчен күп көч куела. Тик шулай да, барысы да әйбәт, борчылырга урын юк, дию дә дөрес булмас. Үсмерләр, балалар арасында суицидлар, тәртип бозу, җи­наятьчелек булгалап тора. Матбугатка чыккан очракта ул хакта киң җәмәгатьчелек тә ишетә. Ә күп вакыт бу фактлар хакында белмичә дә калабыз.

“Казан гопниклары”н шушы көннәрдә Казанда узган балигъ булмаганнарның хокук бозуын кисәтү эшчәнлеге дип аталган форумда Мәс­кәүдән килгән вәкил, социология фән­нәре кандидаты Маргарита Мирсәгатова да искә алды. Ул ассызыклаганча, республикада балаларны укыту, тормышка әзерләү, тәрбияләү буенча күп эш башкарыла. Бу җәһәт­тән профилактикага мө­нәсә­бәт үзгәрде. Республикада балигъ булмаганнар эше һәм аларның хокукларын як­лау буенча комиссия җа­ваплы сәр­катибе Илсөяр Гарифуллина әйтеп узганча, элек закон яки тәртип бозган бала белән хокук сак­лау органнары һәм мәгариф системасы гына шөгыльләнсә, хәзер балага һәм гаиләгә хезмәт күрсәтүче социаль хезмәтләр бергәләп эшлиләр. Тәртип бозуларның тамырын әйләнә-тирә мохит­тән генә түгел, гаиләнең үзен­нән, әти-әни, әби-бабайдан ук эзләргә кирәк икәнлеген аң­лый башладык. Гаиләдә аң­ла­шу, татулык, ихтирам юк икән, ул мохиттә үсүче бала да шуны сеңдерә. ТР хезмәт, эш белән тәэмин итү һәм социаль яклау министры урынбасары Азат Габдуләхәтов та баланың кем булып үсүендә ата-ананың роле зур икәнлегенә басым ясады. Аның: “Баланы тәрбия­ләр­гә тырышмагыз да, ул барыбер үзегезгә охшаячак”, – дигән фикере бүтәннәр чыгышында да әледән-әле яңгы­рады.

Замана яшүсмеренең аңын төрле яктан синтетик нар­котик­лар белән томаламакчылар. Бары бер генә тапкыр татып караганнан берни булмас дип ышандыру үзен акламый. “Спайс”ны тәүге тапкыр куллангач ук җан-тәслим кылу, аңны югалтып егылу, суицид белән тәмамлану очраклары бихисап. Боларны булдырмас өчен балага “спайс”­ның ни-нәрсә икәнен, тәкъдим булганда аннан шундук баш тартырга кирәклеген төшен­дерү зарур. Ихтыяҗ юк икән, таратучы да булмаячак. Кукмара райо­ны­ның гаилә һәм балалар белән эшләү бүлеге белгече Земфира Ямалова фике­рен­чә, әлеге афәт турында балага озын-озаклап сөйләп утыру файдасыз. Кинофильм күр­сәтеп алу яки наркотикларны кулланырга ник ярамавын, азагы ни белән төгәлләнүен язмача аңлату тизрәк барып җитә. Ул чагында бала, теләсә-теләмәсә дә, башын эшләтергә, хәтерен яңартырга, уйланырга мәҗбүр була. Форумда катнашучылар фикеренчә, яман гадәтләр хакында мәктәп психологлары тагын да үтемлерәк сөйли алыр иде. Гомумән, психолог балалар бакчасыннан ук ки­рәк, тик алар җитми, чөнки мәгариф системасында ул белгечләрнең кадере юк –хезмәт хаклары 6-7 мең сумнан артмый. Күп җирдә кыскартылуга дучар булдылар яки аз түләү аркасында үзләре китеп бардылар.

Алабуга шәһәренең гаилә һәм балалар үзәге белгече Свет­лана Шалашова да психологик хезмәтләрнең зур эш башкаруын әйтә. Алар гаилә­дәге үзара мөнәсәбәтләрне җай­га салудан тыш, баланың сә­ләтен дә ачалар. Бала тәр­тип яки закон бозган икән, аның сәбәпләрен барлау гаи­ләдән башлана. Бала-чага, үс­мер кайчак көтелмәгән, шак­катарлык хәлләр майтарып куя. Светлана Шалашова шундый бер оч­ракны искә алды. Унике яшьлек малай кибеттән шоколад урлап чыкканда тоткарланган. Юкса, гаиләсе имин, акчага тилмереп яшә­миләр. Районда быел үс­мер­ләр арасында унике тәртип бозу очрагы булган, һәркайсы исәпкә алынган. Малайлар еш кына әйбер урлап тотылса, кызлар егетләр өчен сугыша, ди. Шулай ук һәр оч­ракта конфликт нәрсәдән килеп чыкканын өйрәнәләр, гаи­лә, мәктәп, сыйныф белән бер­гәләп эш­лиләр. “Бер кызыбыз үз-үзенә кул салырлык дәрәҗә­гә җит­кән иде, вакытында кү­реп, ярдәм иткәч, нечкә күңел­ле кыз баланың беркем бел­мә­гән сәләтләре ачылды, волонтерлык эшенә кереп китте.

Бүген югары уку йортында белем ала, үзе кешеләргә булышудан ямь таба”, – ди Кукма­раның гаиләгә һәм балаларга социаль ярдәм бүлеге мөдире Айгөл Сафина.

– Без бик күп район бел­геч­ләре белән элемтәдә торабыз, проблемалар хакында сөй­ләш­кәндә йөрәк әрни, – дип сүзгә кушыла Чүпрәле районыннан килгән белгеч Йолдыз Мусина. – Төптәнрәк уйласаң, авыл, районнар өчен бер психолог кына да җитми, безгә берничә бел­гечтән торган хез­мәтләр ки­рәк. Зур шәһәр­ләрдә кризис үзәк­ләре, психологик ярдәм үзәк­ләре дистә­ләгән. Бездә шу­ның берсе дә юк, бүген андый оешмалар киңәшенә балалар гына түгел, олылар да мохтаҗ. Шә­һәргә яраган программалар авылда эшләп китә алмый. Кала кешесе уртача гына тормышта яшәсә дә, баласын трамвайга утыртып, тү­гәрәк­ләр­гә, спорт секциялә­ренә йөр­тә. Ә авылда эштән кайткач, кая барасың? Дөрес, авылларга да компьютерлар үтеп керде, бала зомби кебек шуңа төбәл­гән, аерып алырмын димә. Ниш­ләп уты­расың, кузгал инде дисәң, уен бик кызык бит, ди. Славетні українці Біографія Аңа дәрес тә, өй­дәге эш тә, синең белән бергә сөйләшеп утыру да ки­рәкми. Кеше җан белән тәннән торган кебек җәмгыять тә шулай. Җан авырый икән, тән дә авырый яки киресенчә. Авылда проблемалар бик күп, аларны хө­күмәт дәрәҗәсендә хәл итмә­сәләр, өстәгеләр йөз белән борылмаса, тагын ун-егерме елдан авылда ниләр булыр?

Форумда катнашучылар арасында колхоз системасын сагынып искә алулар да булды. Ул чагында кешенең даими эше, хезмәт хакы бар иде. Тәрбия эше эзлекле алып барылды. Кеше тәртип бозганда коллектив күзәтүе астына эләгә иде. Хәзер беркемгә беркем кирәкми. Ә инвесторларны халыкның ничек җан асравы, көнкүреше, балалар тәр­бияләве яки тәрбияләргә вакыты, теләге булмау бөтенләй кызыксындырмый.