ЯСӘВИ ӘХМӘТ

Төрки телдәге суфичылык поэзиясенең иң элгәрге вәкилләреннән берсе булып ислам динен таратучы шәех Әхмәд Ясәви (1166 елда вафат) санала. Аның тормышы турында күп легендалар чыгарылган, әмма ышанычлы мәгълүматлар бик аз. Шунысы билгеле, ул XII гасыр башында Яссы шәһәрендә (хәзерге Төркестан тимер юл станциясе) рухани шәех Ибраһим гаиләсендә туган. Ул бик иртә әтисез калган һәм башка бер шәех тәрбиясендә үскән. Бохара мәдрәсәсендә белем алып, дини җитәкчесе үлгәннән соң, аның урынына калган. Соңыннан, мистик шагыйрь булып җитешкәч, туган иленә кайтып, анда дини вәгазьләр сөйләгән, үз тирәсенә шәкертләр туплаган. Алар исә остазларының данын халыкка таратканнар. Аның турында: «Мәдинә шәһәрендә Мөхәммәт булса, Төркестанда Хуҗа Әхмәд бар»,— дигәннәр. Үзе исән чагында ук ул «изге» исемен алган. Аңа баш ияргә Урта Азиянең барлык почмакларыннан килгәннәр. Соңыннан аның кабере хаҗ урынына әверелгән.

Ясәвинең «Хикмәтләр диваны» мистик-фәлсәфи характерда. Аңарда бик популяр формада ислам диненең төп кагыйдәләре һәм догмалары бәян ителә. Әсәр зөһедкә — аскетлыкка, дөньядан ваз кичүгә, сабырлыкка чакыра; боларның барысы да: «Бу дөньяда газап чигү теге дөньядагы рәхәтлекне тәэмин итә»,— дигән суфичыл караштан китереп чыгарыла.
Коръәндә әйтелгәнчә, Аллаһ «кешеләрне бары тик үзенә табыну өчен генә яраткан». Ясәви болай ди: «Аллаһ каршында кеше тузан дәрәҗәсендә генә. Ул бәхеткә, ягъни камиллеккә бары тик үзенең «мине»ннән баш тартып кына ирешә ала». Шагыйрь «бары тик Аллаһны гына яратырга мөмкин» дип саный. Аның карашыңча, әгәр залим сине газаплый икән, эндәшмә, уйларыңны Аллаһка юнәлт.

©CCCР Фәннәр академиясе Казан филиалы Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты чыгарган "Татар әдәбияты тарихы" китабы, 1нче том.