ТУБЫЛИ ӘХМӘТҖАН

(1826–189?)

Шагыйрь Әхмәтҗан Тубыли (Әхмәтҗан бине Шәмсетдин әт-Тубыли) – татар әдәбиятында чагыштырмача яңа исем. Фәнни экспедицияләр барышында аның шигъри җыентыклары әдәбият галимнәре Ә.Шәрипов һәм М.Әхмәтҗанов тарафыннан табыла.

Ә.Тубыли – XIX гасырда яшәгән һәм иҗат иткән суфи шагыйрь. Ул 1826 елда Әби (хәзерге Лениногорск районының Сарабиккол) авылында дөньяга килә. Аның күренекле татар шагыйре Габдерәхим Утыз Имәни гаиләсе белән якын туганлык мөнәсәбәтләрендә торганлыгы мәгълүм. Белемне ул Чистай шәһәренең мәшһүр Мөхәммәтзакир Камалов мәдрәсәсендә ала. Шагыйрь – Нәкышбәндия суфичылык тарикатенең әгъзасы һәм танылган шәех Зәйнулла әл-Халидинең шәкерте. Татар, гарәп, фарсы телләрендә язылган өч кулъязма җыентыгы безнең көннәргәчә саклана (Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. – 39 фонд. – 1 исемлек. – 6058 эш). Шигырьләрен касыйдә, мәрсия, газәл, мөнәҗәт кебек сүз сәнгатенең төрле жанрларында яза.

Әхмәтҗан Тубыли – гаепсезгә хөкем ителгән татар шагыйрьләренең берсе. Аның поэтик мирасына беренчеләрдән булып мөрәҗәгать иткән, шигырьләрендә урын алган бик күп гарәп-фарсы сүзләрен тәрҗемә итеп, текстларга аңлатмалар биреп шәрехләүче, авторның суфилык карашларын фәнни нигезгә куеп өйрәнүче, иҗатын гыйльми кулланышка кертеп җибәрүче Алсу Хасавнех сүзләренә караганда, Әхмәтҗан Тубыли 1871 елда Тобол шәһәренә сөргенгә сөрелә. Гомеренең соңгы көннәрендә ул Тара авылында мулла һәм мөгаллим вазифаларын башкара. Шигъри иҗатының да үзәген әнә шул тоткынлыкта башыннан кичергән тирән фаҗига – лирик-фәлсәфи кичерешләре алып тора.

ИҖАТЫ ТУРЫНДА

Әхмәтҗанов М. Шагыйрь Әхмәтҗан Тубыли // Казан утлары. – 1997. – № 1. – 147–153 б.
Әхмәтҗанов М. Шагыйрь Әхмәтҗан Тубыли // Н.Юзеев. Шигъри җанлы акыл иясе. – Казан: Мастер-Лайн, 2000. – 213–227 б.