(1863—1933)
1
Закир Һади Уфа губернасы Бәләбәй өязе (хәзерге Башкорт станның Шаран районы) Ярәмкәй исемле татар авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. Атасы игенчелек, умартачылык белән шөгыльләнә, балалар укыта. Улына башлангыч белем бирә. Унике-унөч яшьләрендә Закирны Тымытык мәдрәсәсенә җибәрәләр. Анда булачак язучы ун ел укый. Шәкертләрнең авыр тормышы аның күңелендә тирән ризасызлык уята. 3. Һади үз исәрләрендә бу темага зур урын бирә. Бу елларда аның күңелендә якты истәлек булып калган кешеләрнең берсе — Хөснелгата Муратаев. Ул заманына күрә киң белемле һәм ачык фикерле хәлфә була. Шәкерткә аның белем алуны һәр җирдә һәм һәрвакыт дәвам итәргә кирәк дигән киңәшләре аеруча нык тәэсир итә.
Тымытык мәдрәсәсен тәмамлагач, 3. Һади бәхет эзләп Нижний Новгород) шәһәренә килә, бер байның тире-күн эшкәртү остаханәсенә урнаша. Әмма Касыйм (Касимово) шәһәрендә яңа ысуллы мәдрәсә ачылуын ишетеп, шунда юнәлә. Анда беркадәр укыгач, ул, Касыйм шәһәреннән ерак түгел Татар Бай авылында яңа ысуллы мөгаллимнәр хәзерли торган курсларны уңышлы тәмамлап, янәшәдәге Мулта авылына мөгаллим булып урнаша.
Икенче бүлек http://adiplar.narod.ru/hadi2.htm
Өченче бүлек http://adiplar.narod.ru/hadi3.htm
Дүртенче бүлек http://adiplar.narod.ru/hadi4.htm
Бишенче бүлек http://adiplar.narod.ru/hadi5.htm
6
Закир Һадиның «Җиһанша хәзрәт» повесте — күләме белән сгенә түгел, әһәмияте ягыннан да иң зур һәм җитди әсәр. Темасы белән ул да иске мәктәпнең шәхесне гарипләп, бозып чыгаруын фаш итә. Шул ук вакытта автор бу әсәрендә шәхес һәм тирәлек мәсьәләсен реалистик планда тулырак чишә. Әсәр вакыйгаларның катлаулылыгы, образларның эшләнгән булуы белән дә күзгә ташлана. Шул якларын искә алып, Ф. Әмирхан «Әл-ислах» газетасында басылган рецензиясендә»: «Чын татар тормышыннан алынып язылган әсәр... Ишанлык мәсьәләсе татар матбугатында бик күптәннән бирле язылып килсә дә, ул тугрыда мөкәммәл әсәр барлыкка килгәне юк иде әле», — ди. Повестьның кыйммәтен тәнкыйтьче типик характер һәм хәлләр тормышның үз логикасы буенча тасвирлануда күрә.
Язучы бөтен игътибарын Җиһанша образының иҗтимагый киезен фаш итүгә юнәлдерә. Әсәрнең буеннан-буена аның ничек итеп сорыкорт, икейөзле, мәкерле, залим бер зат булып «өлгерүе» сурәтләнә. Җиһанша, Сәфәргали белән Миңлешаһ кебек бала чагыннан ук мулла булырга хыяллана, чөнки авылда йн рәхәт, яшәүче, сый-хөрмәт күрүче кеше — мулла. «Әгәр дә Җиһанша гүзәл киемнәр киенгән, җилкәсендә укалар куелган, янында кылыч салындырган, ничә мең адәмне үзенә баш идер-гән командирларны, гаскәр башларын күрсә иде, шунда ук гаскәр башы булуны теләр, юлын сорашыр, юлга салучы булса җаныны аямыйча тырышыр иде». Менә шул «изге хыял» белән янган кеше, иске мәдрәсәнең сират күпере аша узып, үзен мулла гына түгел, мөдәррис итеп тә тоя башлый, тора-бара тирә-якта хөкем сөргән тәртипләр аны ишан булу фикеренә этәрә. Җиһанша хәзрәт — шул тирәлек җимеше. Менә ни өчен язучы, башка әсәрләрендәге кебек, монда да геройны чолгап алган тирәлекне бик тәфсилләп тасвирлый.
Геройның туган җирен, авылын, йортын тасвирлаганнан соң, ул монда яшәүчеләрнең белем дәрәҗәсенә туктала: «Муллалары күп, мөдәррисләре, ишан-хәзрәтләре, зур мәдрәсәләре булса да, халкы бик надандыр: бер-ике яза белүче, өч-дүрт исемне язып куючы, болардан башкалары: каз эзе, куян, эзе төшерүчеләр, бармак берлә хисаб итүчеләр, таяк киертләүчеләрдер».
Җиһаншаның атасы Дәүләтша, хезмәт белән көн күргән таза тормышлы мужик булса да, улының һичшиксез мулла булуын тели: «Минем улым мулла булыр, яшел чапан, ак чалма киеп йөрер, ул ишектән килеп кергәндә, халык аягүрә торып каршы алыр, кунак итәр», — дип хыяллана. Беренче остазы Фатыйма абыстай да шул ук чишмәгә су коя. Мәдрәсәдә Җиһанша тагын да үзсүзле, үзен генә яратучы, масаючан бер затка әверелә, «кычкырышырга осталыгы илә бәрабәр инсафсызлыгьг аркасында хәлфәсеннән дә өстен» булып чыга. Беренче «җиңүләренә» куанып, һавалы шәкерт тирә-юньдәге муллалардан Да арттырып җибәрә — Бохарага барып, «олы гыйлем» туплапг башкаларны үзенә каратып, буйсындырып, күбрәк байлык туплап яшәү турында хыяллана башлый һәм ул, ниһаять, теләгенә ирешә — «атаклы» ишан була, алдау-юлдау ярдәмендә зур байлык туплый, үз тирәсендә күп санлы мөритләр тота.
Рационалист язучы буларак, 3. Һади, әлбәттә, бу әсәрендә дә үзе хыялланган идеаль образ тудыруга ирешә, чөнки халыкны алга җибәрүнең бердәнбер юлын иң элек мәгърифәттә һәм аңа тугры хезмәт итүче Габбаслар, Исламнар, Хәсәннәрдә күрә. Бу әсәрендә автор шулай ук хатын-кыз азатлыгы темасын да дәвам иттерә. Җиһанша хәзрәт өченче хатынлыкка алырга хыялланган Фәхрелбәнат аның тәкъдимен кире каккан, берникадәр белем үзләштергән, акыллы һәм кыю кыз итеп тасвирлама. Укый-яза белгән, әдәбият белән таныш булган бу кыз Хәсән мулланың фикердәше, күпмедер дәрәҗәдә, искелеккә каршы көрәштәше итеп бирелә.
Язучының төп максаты (һәм, һичшиксез, иҗади уңышы) — Җиһанша ишанны бөтен шыксызлыгы белән тасвирлау, фаш итү булганлыктан, повестьтагы башка образлар эпизодик характерда бирелгәннәр, алар ишанның тискәре якларын тагың да тулырак күрсәтүгә хезмәт итәләр.
Шулай итеп, беренче әсәрләрендә күтәрелгән төп тема һәм проблемаларга тугрылык саклап, 3. Һади татар прозасында билгеле эз калдырган әсәр язуга ирешә, ул тудырган Җиһанша ишан образы — Г. Камал, Ф. Әмирхан, Г. Тукай, Ш. Камал, К. Тинчурин һ. б. әсәрләрендә рәхимсез фаш ителәчәк руханилар сафының алгы сызыгында торган типик образ буларак —әдәбият тарихына керә.
3. Һади татар әдәбияты тарихына реалист язучы сыйфатында керде. Аның әсәрләрендә шул чордагы чынбарлык, аеруча авыл тормышы, тулы һәм тормышчан гәүдәләнде. Ул бөтен гомерен һәм иҗатын феодализм чорының караңгы якларын фаш «түгә, халыкны яктылык, мәгърифәт юлына чыгаруга багышлады.
3. Һади иҗаты, гомумән, шәхес тәрбиясе проблемасыннан .аерылгысыз, чөнки бу мәгърифәтчеләрне иң дулкынландырган :һәм борчыган проблема иде. Язучы «кеше табигате белән мәрхәмәтле, яхшы, ә аның явызлыгы һәм начарлыгы ул үскән тормыш шартларыннан килә дигән уртак карашны раслады, кеше «бәхетенә киртә куйган тормыш тәртипләрен яхшыртырга чакырды».
Р.Әхмәтов.
©CCCР Фәннәр академиясе Казан филиалы Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты чыгшарган "Татар әдәбияты тарихы" китабы, 2нче том.
(1).png)
